Nastoletnia matka – władza rodzicielska i świadczenia

Od ponad dekady liczba urodzeń dzieci przez matki poniżej 18 roku życia w Polsce stopniowo maleje. Według danych GUS w 2022 r. 0,4% wszystkich urodzeń dotyczyło niepełnoletnich matek. Z punktu widzenia procentowego wydawać by się mogło, że skala problemu nie jest duża. Jednakże w przełożeniu na konkretne liczby wynik ten oznacza, że w samym tylko 2022 r. 1.332 kobiet przedwcześnie wkroczyło w dorosłość. Sytuacja nastoletnich matek jest skomplikowana na wielu różnych płaszczyznach, nie tylko pod względem emocjonalnym, społecznym czy ekonomicznym, ale również pod względem prawnym.

Sednem problemu prawnego wokół niepełnoletnich matek jest to, że tak młoda kobieta, w momencie, w którym spodziewa się dziecka i rodzi je, sama jeszcze formalnie pozostaje dzieckiem. Pełnoletniość osiąga się bowiem – co do zasady – z ukończeniem 18 lat. Nastolatka, która urodziła dziecko wcześniej, a więc w świetle prawa, będąc jeszcze dzieckiem, pozostaje pod władzą rodzicielską, którą w stosunku do niej wykonują jej rodzice lub jest pod opieką prawną, którą sprawują opiekunowie – to te osoby sprawują pieczę nad osobą małoletnią i jej majątkiem oraz reprezentują ją.

Przekroczenie przez młodą matkę granicy 18 roku życia jest bardzo doniosłe, gdyż zmienia i to dosłownie z dnia na dzień pozycję prawną nastolatki, która wchodząc w formalną dorosłość automatycznie uzyskuje prawo do decydowania nie tylko o sobie, ale również o swoim dziecku. Powyższe nie oznacza jednak, że niepełnoletnia matka jest całkowicie pozbawiona decyzyjności, gdyż już ukończenie przez nastolatkę 16 lat daje jej cenne możliwości prawne w zakresie wczesnego macierzyństwa.

Tematyka ciąży oraz porodu nastoletniej matki został omówiony w osobnym artykule. W niniejszym wpisie poruszono tematykę władzy rodzicielskiej oraz świadczeń.

WŁADZA RODZICIELSKA NAD DZIECKIEM

Matką prawną dziecka jest kobieta, które je urodziła i fakt niepełnoletniości rodzicielki nie ma w tym zakresie żadnego znaczenia. Jednakże małoletniej matce nie przysługuje władza rodzicielska nad swoim dzieckiem, nie może ona zatem o nim w żaden sposób decydować, dopóki sama nie przestanie być traktowana przez system prawny jako dziecko, a więc do czasu, aż nie osiągnie pełnoletniości. Stan ten, zasadniczo, uzyskuje się wraz z ukończeniem 18. roku życia, ale wyjątkowo pełnoletniość może uzyskać również 16-letnia kobieta. Ma to miejsce wtedy, gdy sąd opiekuńczy wyda zgodę (z ważnych powodów) na zawarcie przez nieletnią pomiędzy 16. a 18. rokiem życia małżeństwa i będzie to zgodne z dobrem założonej rodziny. W praktyce sądowej najczęściej ważnymi powodami udzielania przez sąd zgody na wcześniejsze zawarcie małżeństwa przez małoletnią z (zawsze) pełnoletnim mężczyzną jest właśnie ciąża wynikła ze związku partnerów lub już urodzenie się ich dziecka. Brak praw małoletniej matki nad urodzonym dzieckiem jest zatem przejściowy. Formalny brak władzy rodzicielskiej nie stoi jednak na przeszkodzie temu, aby niepełnoletnia matka już od urodzenia brała aktywny udział w wychowaniu własnego dziecka i faktycznie się nim opiekowała.

UZNANIE OJCOSTWA

Wbrew powszechnemu przekonaniu, nawet jeśli ojciec dziecka urodzonego przez niepełnoletnią matkę sam jest pełnoletni, nie uzyskuje on automatycznie praw rodzicielskich. Domniemanie ojcostwa dotyczy bowiem wyłącznie mężczyzny, który jest mężem matki dziecka, a poza tą sytuacją, mężczyzna, aby być ojcem dziecka w świetle prawa musi to ojcostwo uznać – wedle swojego wyboru – w urzędzie stanu cywilnego lub przed sądem opiekuńczym. Uznanie ojcostwa w swojej konstrukcji wymaga złożenia w tym zakresie oświadczenia przez mężczyznę uznającego oraz oświadczenia potwierdzającego ojcostwo tego mężczyzny przez matkę dziecka. Niepełnoletnia matka może złożyć takie oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa tylko jeśli ukończyła 16 lat i tylko przed sądem opiekuńczym (oświadczenie ojca może być wcześniej złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego). Jeśli zaś matka dziecka nie złoży takiego oświadczenia albo nie ma ona ukończonych 16 lat, wówczas pełnoletniemu ojcu dziecka pozostanie wytoczenie powództwa o ustalenie ojcostwa przed sądem. Jeśli w tych trybach nastąpi uznanie lub ustalenie ojcostwa, mężczyzna – ojciec dziecka – będzie w świetle prawa jedynym przedstawicielem ustawowym dziecka i to on sam będzie wykonywał władzę rodzicielską, aż do momentu osiągnięcia przez matkę dziecka pełnoletniości.

W przypadku pełnoletniości ojca dziecka warto zatem rozważyć uznanie ojcostwa jeszcze w ciąży, gdyż wówczas z chwilą urodzenia dziecka, będzie on miał nad nim pełna władzę rodzicielską i wyłączne prawo do podejmowania decyzji w sprawach dziecka. Jeśli zaś działania w kierunku uznania ojcostwa zostaną przedsiębrane dopiero po porodzie, do momentu uzyskania przez mężczyznę prawnego statusu ojca, dla dziecka trzeba będzie wyznaczyć opiekuna prawnego.

Na marginesie wspomnieć należy, że mężczyzna może uznać ojcostwo wówczas, gdy sam ma ukończone 16 lat i do czasu osiągnięcia pełnoletniości tylko poprzez oświadczenie złożone przed sądem opiekuńczym. Ojcostwo mężczyzny, który nie ukończył 16 roku życia można ustalić tylko na drodze sądowej. Niepełnoletniemu mężczyźnie, nawet po uznaniu lub ustaleniu sądowym ojcostwa, tak jak i niepełnoletniej matce, nie przysługuje jednak władza rodzicielska nad dzieckiem.

USTANOWIENIE OPIEKI DLA DZIECKA

Co zatem w sytuacji, gdy żadnemu z rodziców po porodzie dziecka nie przysługuje nad nim władza rodzicielska? W takim przypadku konieczne jest ustanowienie dla dziecka opieki. Opiekun to osoba, która wykonuje stałą pieczę nad dzieckiem i jego majątkiem, podejmuje decyzję dotyczące dziecka i reprezentuje go na zewnątrz. Opieka jest więc substytutem władzy rodzicielskiej (jeszcze) nieprzysługującej rodzicom dziecka. Opiekunem dziecka powinna być ustanowiona przede wszystkim osoba wskazana przez matkę, osoba spośród krewnych lub bliskich dziecka lub jego matki. W praktyce najczęściej opiekunem dla dziecka pochodzącego od niepełnoletniej matki zostaje wyznaczony jeden z jej rodziców, czyli babcia lub dziadek dziecka.

Opiekunem dziecka może być wyznaczony również jego pełnoletni ojciec faktyczny, oczywiście wówczas będzie on opiekunem prawnym do czasu uznania ojcostwa. Jeśli w najbliższym otoczeniu niepełnoletniej matki oraz jej dziecka nie będzie osób, które będą mogły i chciały zostać opiekunami prawnymi dla nowonarodzonego, wówczas dziecku zostanie wyznaczony opiekun „z urzędu” i może być nim np. pracownik placówki opiekuńczej. Opiekę zawsze ustanawia sąd opiekuńczy, a postępowanie w przedmiocie wyznaczenia dla dziecka opiekuna prawnego sąd może wszcząć z urzędu. O sytuacji, w której nowonarodzone dziecko nie będzie pozostawało pod władzą rodzicielską każdy ma obowiązek zawiadomić sąd opiekuńczy, zaś obowiązek ten ciąży w szczególności na urzędach stanu cywilnego czy organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi. W praktyce informacja o braku przedstawiciela ustawowego dla dziecka może być do sądu przekazana najszybciej np. przez szpital czy kierownika aktu stanu cywilnego, który przyjął zgłoszenie urodzenia się dziecka.

Wniosek o ustanowienie opiekuna prawnego dla dziecka niepozostającego pod władzą rodzicielską mogą złożyć również np. rodzice małoletniej matki lub inne osoba pełnoletnia z jej kręgu, która chciałaby takim opiekunem zostać. W postępowaniu o ustanowienie opiekuna mogą wziąć udział osoby zainteresowane, a więc te czyich praw dotyczy wynik postepowania (np. matka dziecka, kandydat na opiekuna). Propozycje co do osoby opiekuna można zgłaszać do sądu pisemnie lub w trakcie posiedzenia sądowego w tym przedmiocie. Wyznaczony przez sąd opiekun obejmuje opiekę składając przed sądem przyrzeczenie. Sąd wydaje mu wówczas zaświadczenie legitymizujące opiekuna wobec osób trzecich.

ZGŁOSZENIE URODZENIA DZIECKA

Pomimo nieprzysługiwaniu niepełnoletniej matce władzy rodzicielskiej nad własnym dzieckiem, może ona dokonać zgłoszenia urodzenia dziecka w urzędzie stanu cywilnego i samodzielnie wybrać imię dziecka, jeśli ukończyła 16 lat. Natomiast mężczyzna, który ukończył 16. rok życia, nie może zgłosić urodzenia, jeżeli nie złożył wcześniej oświadczenia o uznaniu ojcostwa. W przypadku, gdy rodzice dziecka nie mają ukończonych 16 lat, zgłoszenia dziecka dokonują przedstawiciel ustawowy lub opiekun matki dziecka i to oni wówczas wybierają dla dziecka imię. Warto napomknąć również o tym, że jeśli nie zachodzi domniemanie, że mąż matki jest ojcem dziecka oraz nie doszło do uznania albo ustalenia ojcostwa, wpisywane do aktu urodzenia dziecka informacje dotyczące ojca nie muszą być zgodne z prawda biologiczną. Imię ojca jest bowiem w pierwszej kolejności pozyskiwane przez urzędnika od osoby zgłaszającej dziecko, a jeśli ta go nie wskaże, kierownik urzędu stanu cywilnego sam wybiera imię, które zostanie wpisane do aktu urodzenia jako imię ojca. Jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe wpisuje się nazwisko matki z chwili urodzenia dziecka, adnotując to w akcie urodzenia.

Jeżeli zaś chodzi o nazwisko dziecka, to jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, dziecko będzie nosiło nazwisko matki. Oczywiście później, w przypadku uznania bądź ustalenia ojcostwa nazwisko dziecko można będzie zmienić, przy czym zawsze do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło już 13 lat potrzebna zgoda jego samego. Przy uznaniu ojcostwa rodzice składają oświadczenia co do nazwiska, które dziecko będzie nosić – może to być nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. W sytuacji, gdy rodzice nie złożą zgodnych oświadczeń w tym zakresie, dziecko będzie nosiło nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Jeśli natomiast ojcostwo zostanie ustalone sądownie, wówczas to sąd w wyroku nadaje dziecku nazwisko, stosując odpowiednio powyższe zasady.

ŚWIADCZENIA

Brak pełnoletniości matki w żaden sposób nie wpływa także na możliwość uzyskania świadczeń rodzicielskich, m.in. jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. becikowe), świadczenia rodzicielskiego (tzw. kosiniakowe), czy też świadczenia wychowawczego 500+. Małoletnia matka może złożyć wniosek o przyznanie stosownych świadczeń, choć potrzebna jest do tego również zgoda jej przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego. Drugą drogą do przyznania świadczeń na dziecko jest wnioskowanie o nie przez opiekuna prawnego ustanowionego dla dziecka małoletniej matki.

Nastoletni, nieco trudniejszy niż standardowy start w macierzyństwo może być jednak początkiem dobrej, satysfakcjonującej rodzicielskiej drogi. Ważne jest, aby niepełnoletnia mama miała świadomość prawnych uwarunkowań jej złożonej sytuacji macierzyńskiej, a w razie potrzeby nie obawiała się sięgać po prawne lub psychologiczne wsparcie, które zapewnia m.in. Fundacja Matecznik, Fundacja Unaweza, Stowarzyszenie Dwie Kreski.

Daria Boniec-Błaszczyk

adwokat, Sojuszniczka Fundacji Matecznik

Źródła:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359).
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610).
3. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1516).
4. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1545).
5. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 2702).
6. Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1378).
7. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. serii K. Osajda, red. tomu M. Domański, Warszawa 2023.
8. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 maja 2015 r., III CZP 19/15.
9. Prawa pacjenta i rzecznik praw pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021.
10. Pokrewieństwo i powinowactwo (pochodzenie dziecka, stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie). Komentarz do art. 61(7)–127 k.r.o. oraz związanych z nimi regulacji k.p.c. (art. 453–458, 579–589), red. H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Warszawa 2019.
11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1324).
12. System prawa medycznego. Tom 5. Odpowiedzialność prywatnoprawna, red. E. Bagińska, Warszawa 2021.
13. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, red. L. Bosek, Warszawa 2020.
14. Tablica GUS Urodzenia według wieku i roczników urodzenia matki (starszy/młodszy) w roku 2022, https://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx.