Prawa nastolatki w ciąży i w porodzie

Od ponad dekady liczba urodzeń dzieci przez matki poniżej 18 roku życia w Polsce stopniowo maleje. Według danych GUS w 2022 r. 0,4% wszystkich urodzeń dotyczyło niepełnoletnich matek. Z punktu widzenia procentowego wydawać by się mogło, że skala problemu nie jest duża. Jednakże w przełożeniu na konkretne liczby wynik ten oznacza, że w samym tylko 2022 r. 1.332 kobiet przedwcześnie wkroczyło w dorosłość. Sytuacja nastoletnich matek jest skomplikowana na wielu różnych płaszczyznach, nie tylko pod względem emocjonalnym, społecznym czy ekonomicznym, ale również pod względem prawnym.

Sednem problemu prawnego wokół niepełnoletnich matek jest to, że tak młoda kobieta, w momencie, w którym spodziewa się dziecka i rodzi je, sama jeszcze formalnie pozostaje dzieckiem. Pełnoletniość osiąga się bowiem – co do zasady – z ukończeniem 18 lat. Nastolatka, która urodziła dziecko wcześniej, a więc w świetle prawa, będąc jeszcze dzieckiem, pozostaje pod władzą rodzicielską, którą w stosunku do niej wykonują jej rodzice lub jest pod opieką prawną, którą sprawują opiekunowie – to te osoby sprawują pieczę nad osobą małoletnią i jej majątkiem oraz reprezentują ją.

Przekroczenie przez młodą matkę granicy 18 roku życia jest bardzo doniosłe, gdyż zmienia i to dosłownie z dnia na dzień pozycję prawną nastolatki, która wchodząc w formalną dorosłość automatycznie uzyskuje prawo do decydowania nie tylko o sobie, ale również o swoim dziecku. Powyższe nie oznacza jednak, że niepełnoletnia matka jest całkowicie pozbawiona decyzyjności, gdyż już ukończenie przez nastolatkę 16 lat daje jej cenne możliwości prawne w zakresie wczesnego macierzyństwa.

CIĄŻA NIEPEŁNOLETNIEJ

Kiedy niepełnoletnia dziewczyna zorientuje się, że jest w ciąży, nie może niestety sama zapukać do drzwi gabinetu ginekologicznego. Jakkolwiek może się to wydawać nieintuicyjne i nieprzystające do realiów współczesnego świata, sam fakt zajścia w ciążę nie zmienia tutaj ogólnych reguł korzystania z opieki medycznej przez osoby poniżej 18 roku życia. Jeżeli pacjent jest małoletni, do lekarza powinien zgłosić się z rodzicem lub opiekunem. Do podjęcia wobec niego jakichkolwiek interwencji medycznych potrzebna jest bowiem zgoda przedstawiciela ustawowego, a jeżeli pacjent ukończył 16 lat, to obok zgody przedstawiciela ustawowego konieczna jest również jego zgoda. W przypadkach, gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe albo zachodzi rozbieżność co do wyrażenia zgody pomiędzy co najmniej 16-letnim pacjentem i jego przedstawicielem ustawowym, do podjęcia interwencji medycznej konieczne jest uzyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego.

Młoda mama na wszelkie wizyty lekarskie, badania i zabiegi w ciąży powinna zatem przychodzić ze swoim rodzicem lub opiekunem prawnym. Osoba ta nie musi być jednak obecna w gabinecie podczas wizyty (może poczekać na zewnątrz), natomiast konieczne jest to, aby przyszła i wyraziła zgodę na badanie lub inne świadczenie zdrowotne np. leczenie małoletniej. Możliwe jest także udzielenie przez przedstawiciela ustawowego takiej zgody, która odnotowana w dokumentacji medycznej, pozwoli nastoletniej matce kontynuowanie prowadzenia ciąży i samodzielne przychodzenie na kolejne wizyty i badania lekarskie. Jeśli jednak w czasie ciąży zajdzie konieczność udzielenia innych świadczeń zdrowotnych ponad te, które obejmowała wcześniejsza zgoda przedstawiciela ustawowego, np. w związku z poszerzeniem diagnostyki, podjęciem nowego leczenia, zgoda na to, zawsze będzie musiała zostać udzielona przez rodzica (opiekuna prawnego) niepełnoletniej oraz nią samą, jeśli ma skończone 16 lat.

Nieco odmienne zasady uzyskiwania zgody na interwencję medyczną dotyczą samych badań. W razie potrzeby przeprowadzenia badania małoletniej w ciąży i braku przedstawiciela ustawowego (np. w przypadku jego nieobecności i niemożności skontaktowania się z nim), zgodę na takie badanie (i tylko badanie, które dodatkowo powinno być rozumiane wąsko – jako nieingerencyjne badanie fizykalne) może wyrazić także opiekun faktyczny. Opiekunem takim może być np. ciocia, babcia, czy pełnoletni partner nastolatki, jeśli osoby te sprawują nad nią stałą opiekę, której ta wymaga ze względu na swój wiek.

PRAWO DO INFORMACJI – NIEPEŁNOLETNIA I JEJ PRZESTAWICIELE USTAWOWI

Mimo iż pacjentki niepełnoletnie nie mogą samodzielnie zgłaszać się do lekarza i podejmować decyzji o badaniach i leczeniu, przysługuje im jednak prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, możliwościach diagnostyki i leczenia, jego wynikach i rokowaniu. Co ważne, mowa jest w tym przypadku o prawie niezależnym od prawa do informacji przysługującego jej rodzicom (czy opiekunowi prawnemu), a więc lekarz powinien każdorazowo przekazywać informację, zarówno rodzicom, jak i pacjentce.

Jedynie w przypadku małoletnich poniżej 16 roku życia informacje przekazywane przez personel medyczny mogą być zawężone w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego. Wyjaśnienia przy tym wymaga, że nie chodzi o to, że młodsza pacjentka może uzyskać informacje odmienne od tych przekazywanych jej rodzicom. Zakres informacji udzielanych małoletniej, która nie ukończyła 16 lat bazowo powinien być taki sam jak zakres informacji udzielanych jej przedstawicielowi ustawowemu. Jednak w zależności od cech indywidualnych pacjentki, przede wszystkim od stopnia jej dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej, może być nieco zawężony, zawsze zaś informacje winny być przekazywane w prosty i przystępny sposób. Przykładowo zatem, w przypadku związanym z podejrzeniem wad u płodu, przekazywane przez lekarza wiadomości mogłyby – w miejsce szczegółowych i wyczerpujących informacji o stwierdzonych w badaniu usg markerach zespołu Downa – informować o tym, że na podstawie tego badania u dziecka stwierdzono nieprawidłowości, które mogą taką wadę genetyczną sugerować.

Zupełnie wyjątkową sytuacją, w której złe informacje dotyczące stanu pacjentki lub jej dziecka mogą być przed nią samą zatajone, jest tzw. przywilej terapeutyczny. Mianowicie, w sytuacjach wyjątkowych, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjentki, lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i o rokowaniu, jeżeli według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjentki. O takim pominięciu w poinformowaniu pacjentki o rzeczywistym stanie zdrowia decyzję podejmuje lekarz, gdy jest głęboko przekonany, że ujawnienie prawdziwej informacji spowoduje cierpienie dla młodej mamy lub inne niekorzystne dla jej zdrowia następstwa. Wówczas jednak zawsze lekarz jest zobligowany do przekazania pełnej informacji o stanie zdrowia przedstawicielowi ustawowemu pacjentki (lub osobie upoważnionej do uzyskiwania informacji medycznej). Co istotne jednak, na żądanie pacjentki – także niepełnoletniej – lekarz ma obowiązek udzielić jej żądanej informacji (np. czy dziecko jest chore), oczywiście w zwięzłej i przystępnej formie, najlepiej po wcześniejszej konsultacji z rodzicami, których ustawowym obowiązkiem jest roztaczanie troski nad dzieckiem. Podkreślić również trzeba, że prawo do uzyskania informacji jest prawem pacjenta, lecz nie jego obowiązkiem, nie można zatem wykluczyć sytuacji, że nastolatka nie będzie chciała w ogóle być informowana o stanie swojego zdrowia. Wówczas szanując jej autonomię, pełna informacja medyczna powinna być przekazana jej rodzicom (opiekunowi prawnemu), którzy, odmiennie niż pacjentka, nie mogą zadeklarować, że nie chcą być informowani o stanie zdrowia podopiecznego.

PRAWO DO INFORMACJI – INNE OSOBY

Z prawem do informacji wiąże się również możliwość wyrażania zgody przez pacjentkę lub jej przedstawiciela ustawowego na udzielenie informacji o stanie zdrowia małoletniej innym osobom. Regulacja prawna w tym zakresie, choć w warstwie językowej jednoznaczna, budzi liczne wątpliwości interpretacyjne, co niestety wpływa na rozbieżną praktykę w podmiotach leczniczych. Czasem bowiem przyjmuje się, że niepełnoletnia matka, ukończywszy 16 lat, ma niezależnie od swojego przedstawiciela ustawowego (samodzielne) prawo do wyrażenia zgody na udzielenie innym osobom, np. partnerowi, informacji o stanie swojego zdrowia. Powszechniej jednak można spotkać się ze stanowiskiem opierającym się na uznaniu, że pacjentka w wieku 16-18 lat posiada prawo do współdecydowania wraz z przedstawicielem ustawowym, komu udostępnić informacje o jej stanie zdrowia, a podobnie współdziałanie pomiędzy co najmniej 16-letnią pacjentką i jej rodzicem niezbędne jest również do udostępnienia dokumentacji medycznej młodej mamy osobie trzeciej. Pewnym jest natomiast to, że prawa do chociażby współdecydowania o udzielaniu osobom trzecim informacji o stanie swojego zdrowia nie posiada nastolatka poniżej 16 roku życia.

OSOBA BLISKA

Co bardzo istotne, małoletniej pacjentce w ciąży w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych może towarzyszyć osoba bliska, np. przedstawiciel ustawowy, ale również ojciec jej dziecka, siostra, ciocia, kuzynka czy koleżanka; generalnie, osoba wskazana przez pacjentkę. Jednakże osoby te mogą tylko być obecne w gabinecie wraz z pacjentką, nie mogą natomiast wyrazić zgody na jakąkolwiek interwencję medyczną wobec niej. Zgodę taką, zasadniczo, może wyrazić tylko przedstawiciel ustawowy. Takiej zgody nie może natomiast w żadnym wypadku wyrazić ojciec dziecka, choćby był pełnoletni. Z tego też względu nawet jeśli młoda matka chce, aby w czasie wizyty czy badania towarzyszył jej np. partner, do lekarza powinna zgłosić się nie tylko z nim, ale również ze swoim przedstawicielem ustawowym, który wyrazi zgodę na udzielenie jej świadczeń medycznych.

Takie same reguły, jak opisane powyżej w kwestii opieki lekarskiej, dotyczą również udzielania nastoletniej matce świadczeń zdrowotnych przez położną, np. przy prowadzeniu przez nią ciąży fizjologicznej czy szkoły rodzenia.

Warto podkreślić, że w okresie ciąży i połogu kobieta może korzystać ze świadczeń z bezpłatnej opieki zdrowotnej nawet jeśli nie jest ubezpieczona. Ciężarna ma również prawo do korzystania poza kolejnością ze świadczeń opieki zdrowotnej i z usług farmaceutycznych w aptekach. Rzecz jasna, w równym stopniu dotyczy to zarówno pełnoletnich jak i niepełnoletnich matek. Więcej na temat praw kobiet w ciąży znajdziecie w innym artykule na naszej stronie internetowej.

PORÓD NASTOLETNIEJ MATKI

Wymóg udzielenia zgody na czynności medyczne przez przedstawiciela ustawowego niepełnoletniej matki nie dotyczy sytuacji wyjątkowych, gdy pacjentka wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, a taką sytuacją jest w szczególności poród. Oczywiście, jeśli nastoletnia matka zgłosi się do porodu wraz z przedstawicielem ustawowym, np. swoją matką, to wówczas jeśli rodząca ma ukończone 16 lat, razem wyrażają zgodę na wszelkie czynności medyczne w toku porodu. Sytuacja wygląda odmiennie, jeżeli nastolatka przyjdzie do szpitala sama lub z inną osobą towarzyszącą, np. partnerem. W takim przypadku, lekarz przede wszystkim powinien zweryfikować, czy ma możliwość porozumienia się, choćby telefonicznie, z przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym pacjentki, a także czy osoba towarzysząca rodzącej pełni rolę opiekuna faktycznego, który mógłby wyrazić zgodę na badanie. Gdy nie ma możliwości porozumienia się z przedstawicielem ustawowym, przyjęcie małoletniej do porodu, przeprowadzenie jej badania oraz podanie leków może odbywać się bez zgody opiekuna prawnego. Wówczas lekarz powinien, w miarę możliwości, skonsultować podejmowane działania z innym lekarzem i zawsze odnotować powyższą okoliczność w dokumentacji medycznej pacjentki.

Dynamika porodu może spowodować, że w jego toku niezbędne okaże się podjęcie natychmiastowo decyzji co do ingerencji medycznych podwyższonego ryzyka, takich jak stymulacja czynności skurczowej oksytocyną, nacięcie krocza czy wykonanie cięcia cesarskiego. W przypadku niepełnoletniej rodzącej powyższe czynności mogą być podjęte bez zgody przedstawiciela ustawowego pacjentki, jak również bez zastępczej zgody sądu opiekuńczego, najlepiej po zasięgnięciu opinii drugiego lekarza, jeżeli zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania takiej zgody zagroziłaby małoletniej pacjentce niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. O wykonanych w ten sposób interwencjach medycznych lekarz ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego pacjentki lub sąd opiekuńczy, a także powinien on dokonać odpowiedniej adnotacji wraz z uzasadnieniem w dokumentacji medycznej.

Z praktycznego punktu widzenia dobrze zatem, by niepełnoletniej rodzącej towarzyszył choćby jeden z rodziców, który jako przedstawiciel ustawowy będzie mógł wyrazić zgodę wobec podejmowanych w stosunku do rodzącej czynności medycznych. Bezskuteczna byłaby bowiem udzielona przez rodzica (lub opiekuna prawnego) blankietowa, udzielona z góry, zgoda na różne procedury w trakcie porodu nastolatki, np. przy przyjęciu jej do szpitala. Zgoda pacjenta (lub jego przedstawiciela ustawowego) zawsze musi być świadoma, to znaczy opierać się na zrozumieniu i akceptacji podejmowanych w konkretnych okolicznościach interwencji oraz ich następstw i możliwych ryzyk. Niemniej, pamiętać jednak należy, że rodząca ma prawo do wsparcia w porodzie osoby bliskiej, którą może być osoba dowolnie przez nią wskazana. Jeśli zatem będzie osoba inna niż przedstawiciel ustawowy, należy liczyć się z tym, że w przypadkach niecierpiących zwłoki, decyzyjność co do podejmowanych działań pozostanie wówczas w rękach lekarzy.

PORÓD Z WYBRANĄ OSOBĄ BLISKĄ

Podsumowując, jeszcze raz uwypuklić należy, że niełatwą sytuację małoletniej ciężarnej w kontekście udzielanych jej świadczeń zdrowotnych implikuje fakt pozostawania jej pod władzą rodzicielską (ewentualnie opieką prawną). Władzę rodzicielską rodzice dziecka (lub jeden z nich) wykonują na zasadzie wyłączności, wobec czego niedopuszczalne jest udzielenie przez nich pełnomocnictwa ogólnego do wykonywania wszystkich czynności z zakresu władzy rodzicielskiej, w tym zgody (blankietowej) na udzielanie świadczeń medycznych dziecku.

Możliwe jest jednak udzielenie przez rodziców (lub opiekuna prawnego) pełnomocnictwa innej pełnoletniej osobie (np. partnerowi nastolatki, ojcowi dziecka) do wyrażania zgody na udzielanie poszczególnych świadczeń zdrowotnych wymienionych w tym pełnomocnictwie (np. cesarskiego cięcia) lub pełnomocnictwa rodzajowego do wyrażania zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych w trakcie ciąży i porodu małoletniej. Takie pełnomocnictwo powinno być okazane lekarzowi, zatem najlepiej, gdyby było udzielone na piśmie, może być to również pełnomocnictwo notarialne, ale nie jest to konieczne. Istotnym pozostaje jednak to, że udzielenie pełnomocnictwa nie oznacza ograniczenia władzy rodzicielskiej, a rodzice zachowują pełną kontrolę nad czynnościami pełnomocnika. Co więcej, w przypadku udzielenia takiego pełnomocnictwa lekarz i tak w pierwszej kolejności powinien podjąć próbę porozumienia się z przedstawicielem ustawowym, aby uzyskać od niego zgodę na interwencję medyczną bądź potwierdzić pełnomocnictwo. Udzielenie pełnomocnictwa może być zatem cennym sposobem na przekazania decyzyjności w przedmiocie udzielanych niepełnoletniej matce świadczeń medycznych w okresie ciąży i porodu osobie bliskiej nastolatki, która będzie towarzyszyła jej w zastępstwie rodzica (lub opiekuna prawnego) podczas porodu.

Nastoletni, nieco trudniejszy niż standardowy start w macierzyństwo może być jednak początkiem dobrej, satysfakcjonującej rodzicielskiej drogi. Ważne jest, aby niepełnoletnia mama miała świadomość prawnych uwarunkowań jej złożonej sytuacji macierzyńskiej, a w razie potrzeby nie obawiała się sięgać po prawne lub psychologiczne wsparcie, które zapewnia m.in. Fundacja Matecznik, Fundacja Unaweza, Stowarzyszenie Dwie Kreski.

Daria Boniec-Błaszczyk

adwokat, Sojuszniczka Fundacji Matecznik

Źródła:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359).
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610).
3. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1516).
4. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1545).
5. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 2702).
6. Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1378).
7. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. serii K. Osajda, red. tomu M. Domański, Warszawa 2023.
8. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 maja 2015 r., III CZP 19/15.
9. Prawa pacjenta i rzecznik praw pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021.
10. Pokrewieństwo i powinowactwo (pochodzenie dziecka, stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie). Komentarz do art. 61(7)–127 k.r.o. oraz związanych z nimi regulacji k.p.c. (art. 453–458, 579–589), red. H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Warszawa 2019.
11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej (tj. Dz.U. z 2023 r. poz. 1324).
12. System prawa medycznego. Tom 5. Odpowiedzialność prywatnoprawna, red. E. Bagińska, Warszawa 2021.
13. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, red. L. Bosek, Warszawa 2020.
14. Tablica GUS Urodzenia według wieku i roczników urodzenia matki (starszy/młodszy) w roku 2022, https://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx.