Szkody okołoporodowe

Niniejszy artykuł jest pierwszą z dwóch publikacji poruszających zagadnienie odpowiedzialności odszkodowawczej za błędy medyczne w okresie ciąży i przy porodzie:

1. Część pierwsza – Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej
2. Część druga – Zakres roszczeń i procedura ich dochodzenia

SZKODY OKOŁOPORODOWE JAKO SZCZEGÓLNA KATEGORIA SZKÓD MEDYCZNYCH

Szkody okołoporodowe to szczególna kategoria szkód medycznych, a więc szkód wyrządzonych w procesie leczenia. Związane są one z okresem ciąży i porodu, w toku których matka lub dziecko, wskutek nieprawidłowo udzielonych świadczeń z zakresu opieki okołoporodowej, doznają tzw. szkody na osobie. Szkoda taka obejmuje uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, a przejawia się uszczerbkiem w sferze majątkowej lub pozamajątkowej (psychicznej).

Konsekwencje zdrowotne nieprawidłowo udzielonych świadczeń medycznych w czasie ciąży i porodu mogą wystąpić u dwóch osób – matki lub dziecka, a doznane przez nich uszczerbki bywają zwykle bardzo poważne, często nieodwracalne, czasem kończą się śmiercią. Z tychże względów szkodom okołoporodowym przypisuje się zwykle znaczny ciężar gatunkowy, który przekłada się na relatywnie wysokie kwoty uzyskiwanych rekompensat finansowych.  

Szkody okołoporodowe, obok niekwestionowanych trudności emocjonalnych czy cierpienia fizycznego i psychicznego po stronie pacjentki lub małego pacjenta (dziecka), wywołują również wieloaspektowe skutki prawne, przede wszystkim zaś odpowiedzialność cywilną, karną czy zawodową personelu medycznego. Z perspektywy pacjentów i ich najbliższych często najistotniejszą kwestią pozostaje dochodzenie odpowiedzialności cywilnej za doznaną szkodę, warunkującej możliwość uzyskania rekompensaty finansowej. Choć pieniądze nie cofną czasu i tego co się wydarzyło, to jednak dysponowanie odpowiednimi środami finansowymi daje możliwość lepszego poradzenia sobie z trudnym zdarzeniem i jego konsekwencjami na różnych płaszczyznach życia, w tym zdrowotnej, chociażby poprzez sfinansowanie odpowiedniej pomocy i opieki.

PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA SZKODĘ OKOŁOPORODOWĄ

Pojęcie szkód medycznych, w tym szkód okołoporodowych, wiąże się z tzw. odpowiedzialnością deliktową, stanowiącą rodzaj odpowiedzialności cywilnej. Szkoda medyczna co do zasady jest bowiem czynem niedozwolonym (deliktem), a więc bezprawnym i zawinionym zdarzeniem w związku z leczeniem, które wywołało szkodę w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.

Porządkując kwestie prawne warto jednak wyjaśnić, że odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone w związku z leczeniem może stanowić odpowiedzialność właśnie deliktową (art. 415 i n. k.c.) lub kontraktową (art. 471 k.c.).

Odpowiedzialność ex contractu pojawi się oczywiście tylko wtedy, gdy pomiędzy stronami (pacjentem i lekarzem lub pacjentem i położną) istnieje „kontrakt”, a więc stosunek obligacyjny wynikający z uprzednio zawartej umowy o świadczenie usług medycznych, np. o prowadzenie ciąży czy udział położonej w porodzie. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie takiej umowy, jeśli spowoduje po stronie ciężarnej pacjentki lub jej dziecka szkodę, może zaktualizować obowiązek odszkodowawczy drugiej strony umowy.

Można powiedzieć, że odpowiedzialność ex delictu jest znacznie szerszą odpowiedzialnością, gdyż po pierwsze wchodzi w rachubę zarówno, gdy lekarza lub położną nie łączy z pacjentką żadna umowa, jak i gdy lekarz lub położna, działając w zakresie zawartej z ciężarną pacjentką umowy, powodują szkodę właśnie w postaci uszkodzenia ciała czy wywołania rozstroju zdrowia, zaś po drugie, daje możliwość dochodzenia szerszej rekompensaty finansowej dzięki możliwości wystąpienia o zadośćuczynienie czy korzystnej, wieloaspektowej regulacji prawnej dotyczącej sposobów naprawienia szkody na osobie.

Może być tak – i bardzo często jest tak w praktyce, że niewykonanie przez lekarza obowiązków spoczywających na nim z mocy umowy lub wykonanie ich w sposób nienależyty jest jednocześnie deliktem. W takiej sytuacji ma miejsce zbieg roszczeń umożlwiający poszkodowanej pacjentce wybór dochodzenia odpowiedzialności w trybie kontraktowym lub deliktowym (art. 443 k.c.), przy czym oczywiście poszkodowana kobieta może otrzymać tylko jedno odszkodowanie.

Dalsza część artykułu dotyczyć będzie tylko odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę okołoporodową z deliktu, która powstaje, jeżeli łącznie spełnione są trzy przesłanki odpowiedzialności rozumiane jako elementy stanu faktycznego. Są nimi:

1. wystąpienie czynu niedozwolonego, czyli bezprawnego i zawinionego zachowania,
2. wystąpienie szkody,
3. związek przyczynowy pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą.

CZYN NIEDOZWOLONY JAKO BŁĄD MEDYCZNY

Czyn niedozwolony, który powoduje szkody medyczne zwykło się potocznie określać jako błąd lekarski czy też błąd medyczny, błąd w sztuce medycznej lub błąd w sztuce lekarskiej. Żadne z tych pojęć nie jest prawnie zdefiniowane. Za najwłaściwsze i zarazem najszersze należy przy tym uznać posługiwanie się określeniem „błąd medyczny”.

Najogólniej rzecz ujmując, jako błąd medyczny „należy zakwalifikować działania i zaniechania lekarzy lub innego personelu medycznego będące wynikiem niezachowania należytej staranności, naruszające reguły wynikające z zasad wiedzy medycznej oraz deontologii (*) określającej ich powinności zawodowe” (wyrok SN z 27.06.2017 r., II CSK 69/17).

Błędem będzie zatem zachowanie lekarza lub położnej naruszające (najczęściej) przepisy ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty czy ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, przepisy standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej, aktualną wiedzę medyczną i reguły wynikające z istoty wykonywanego zawodu, a także zasady deontologiczne (normy etyczne) ujęte w kodeksach etyki zawodowej. Błąd medyczny może wiązać się także z nieprawidłową działalnością samego szpitala, który narusza zasady wykonywania działalności leczniczej.

Błąd jako postępowanie nieprawidłowe, niezgodne z przepisami lub zasadami współżycia społecznego (słuszności) jest przejawem bezprawności zachowania lekarza lub położnej. Samo popełnienie tak rozumianego błędu medycznego nie jest jednak wystarczające dla przypisania lekarzowi czy położnej odpowiedzialności cywilnej za szkodę okołoporodową – ta aktualizuje się wyłącznie wówczas, gdy błąd jest zawiniony subiektywnie. Błąd medyczny jest zawiniony subiektywnie, jeżeli danemu podmiotowi można postawić zarzut, że zachował się w sposób sprzeczny z normą postępowania, w sytuacji gdy mógł postąpić inaczej. Przypisanie lekarzowi czy położonej odpowiedzialności odszkodowawczej wymaga zatem zbadania, czy można im postawić zarzut, że gdyby zachowali wymaganą staranność i wykorzystali wszelkie dostępne w danym czasie metody i środki, mogli uniknąć błędu i nie doprowadzić do powstania u pacjentki lub dziecka szkody. W tym celu konieczne jest odniesienie postępowania lekarza lub położnej do ustalonego standardu działania (wzorca „dobrego lekarza” czy „dobrej położnej”), przy uwzględnieniu konkretnych warunków, w jakich były udzielane świadczenia w czasie ciąży czy porodu. Za niezawiniony błąd ani lekarz ani położna nie ponoszą odpowiedzialności. Lekarz i położna mają zatem prawo do błędu, ale nie mają prawa do „winy”. Jeśli zatem ich postępowanie nie będzie odpowiadać wzorcowemu modelowi postępowania profesjonalisty, za taki zawiniony błąd medyczny mogą ponosić odpowiedzialność.

RODZAJE BŁĘDÓW MEDYCZNYCH OKOŁOPORODOWYCH

Większość kobiet, którym temat ciąży i porodu nie jest obcy, zdaje sobie sprawę z tego, jak wiele rzeczy w ich przebiegu może „pójść nie tak”. Mnogość i różnorodność trudnych sytuacji położniczych wpływa na to, że błędów medycznych, które mogą zostać potencjalnie popełnione przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych w czasie ciąży i porodu, nie można ująć w jakimś zamkniętym katalogu zdarzeń. Mogą być to przeróżne sytuacje, dlatego też wskazywane poniżej przykłady pochodzą ze spraw, które trafiły na sądową wokandę.

Błędy medyczne w celach porządkujących zwykło się dzielić na różne kategorie, a najpowszechniejszą jest ta klasyfikacja, która przyjmuje za kryterium etap procesu leczenia, dzieląc błędy medyczne na:

1. diagnostyczny,
2. terapeutyczny,
3. techniczny,
4. organizacyjny.

1. BŁĘDY DIAGNOSTYCZNE

Praktyka dowodzi, że okołoporodowe błędy medyczne mają najczęściej postać błędów diagnostycznych. Ten rodzaj błędu polega na nieprawidłowo rozpoznanym stanie ciężarnej pacjentki lub płodu, a wywoływany jest niedochowaniem dwóch podstawowych przesłanek stawiania trafnej diagnozy, tj. zebrania prawidłowych i kompletnych informacji oraz dokonania należytej oceny tych informacji zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej.

W czasie ciąży błąd diagnostyczny lekarza może polegać przykładowo na niewykonaniu obowiązkowych badań USG, skutkującym nierozpoznaniem wad płodu lub nieprawidłowości w przebiegu ciąży albo na nierozpoznaniu nieprawidłowości w przeprowadzonym badaniu USG wskazujących na wady płodu czy na nierozpoznaniu innych kwestii, np. łożyska przodującego, czynników ryzyka porodu przedwczesnego, wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu. Za błąd medyczny uznano w orzecznictwie także stwierdzenie nieistniejącej ciąży wyłącznie na podstawie badania USG i udzielanie pacjentce sprzecznych informacji o istnieniu, a następnie o nieistnieniu ciąży.

W warunkach okołoporodowych najczęstszym błędem diagnostycznym jest wadliwa ocena stanu płodu. Najbardziej jaskrawym przykładem jest tutaj sytuacja błędnej interpretacji wyników przeprowadzonych badań, zwłaszcza zaś badania KTG wskazującego na postępujący dyskomfort płodu oraz badania USG wskazującego na makrosomię płodu. Okołoporodowe błędy diagnostyczne dotyczą ponadto takich sytuacji jak nieprzeprowadzenie potrzebnego w danej sytuacji badania (np. w ogóle niepodłączenie KTG), niezapoznanie się z dokumentacją medyczną czy chybiona interpretacja informacji zgromadzonych w procesie leczenia (np. dotyczących komplikacji poprzednich porodów pacjentki).

Błąd diagnostyczny wywiera zwykle najdalej idące negatywne konsekwencje dla pacjentki i małego pacjenta, bowiem rozpoznanie to pierwszy i kluczowy etap w procesie leczenia. Zatem jeśli brak jest diagnozy, istnieje opóźnienie w rozpoznaniu stanu matki lub dziecka lub jest ono nieprawidłowe, to z reguły pociąga to za sobą dalsze, dotkliwe konsekwencje w postaci wyboru nieodpowiedniej metody postępowania, co z kolei może prowadzić do dalszego błędu – tzw. błędu terapeutycznego.

2. BŁĘDY TERAPEUTYCZNE

Błąd terapeutyczny to niezgodny z zasadami wiedzy medycznej i praktyki medycznej wybór metody leczenia lub sposób realizacji tej metody. Błąd ten może mieć charakter samoistny, to jest obejmować sytuację, gdy pomimo postawienia prawidłowej diagnozy podjęte zostaje niewłaściwe leczenie. Bardzo często w praktyce błąd terapeutyczny ma jednak charakter niesamoistny, co oznacza, że wdrożenie nieprawidłowego leczenia jest konsekwencją postawienia nieprawidłowej diagnozy.

W położnictwie chyba najbardziej reprezentatywnym przykładem błędu terapeutycznego jest wybór niewłaściwego sposobu przeprowadzenia porodu, tj. drogami natury zamiast koniecznego cesarskiego cięcia. Brak podjęcia decyzji o wykonaniu cesarskiego cięcia albo jej opóźnienie wywołuje poważne i zazwyczaj nieodwracalne konsekwencje dla dziecka, a niekiedy również dla matki. Opóźnienie porodu i zakończenia ciąży w drodze cięcia cesarskiego częstokroć podyktowane jest sygnalizowaną wcześniej błędną diagnostyką stanu płodu (np. zagrażającej zamartwicą czy makrosomią płodu), choć błędny wybór sposobu rozwiązania może mieć charakter także samoistny, np. kontynuowanie porodu siłami natury z podawaniem oksytocyny, w sytuacjach, gdy dobrze zdiagnozowany dyskomfort płodu wymagał przeprowadzenia cięcia cesarskiego.

W przebiegu porodu za błąd terapeutyczny w orzecznictwie uznawane było również zastosowanie rękoczynu Kristellera, który jest metodą kontrowersyjną, chociaż wedle Stanowiska Zespołu Ekspertów PTG, mimo iż niezalecany, nie jest jednak zabroniony i w uzasadnionych warunkach może być dopuszczalny w wykonaniu doświadczonych położników. Błąd terapeutyczny może polegać również na zastosowaniu niewłaściwych środków farmakologicznych czy niewłaściwym ich dawkowaniu, a praktyka sądowa także odnotowała takie przykłady błędów medycznych przy porodzie (podanie położnicy kroplówki naskurczowej w miejsce wymaganych preparatów rozkurczowych albo podanie pacjentce zbyt dużej dawki znieczulenia i brak nadzoru anestezjologicznego nad pacjentką).

3. BŁĘDY TECHNICZNE

Błąd techniczny, zwany także błędem wykonawczym, wiąże się z niewłaściwym wykonaniem prawidłowych zaleceń medycznych . Może być nim w szczególności wspominana sytuacja obejmująca podanie przez położną niewłaściwego leku lub jego nieodpowiedniej dawki – przy prawidłowym jego zapisaniu przez lekarza.

4. BŁĘDY ORGANIZACYJNE

Błąd organizacyjny, w przeciwieństwie do błędu diagnostycznego i terapeutycznego, nie dotyczy wadliwie przeprowadzonego procesu udzielania świadczeń zdrowotnych w okresie ciąży i porodu, ale doznania przez rodzącą lub dziecko uszczerbku na zdrowiu lub życiu w wyniku nieodpowiedniej organizacji procesu leczenia (organizacji pracy personelu medycznego).

Wina organizacyjna szpitala może być samoistnym źródłem szkody okołoporodowej. Za błąd organizacyjny w sytuacji okołoporodowej uznano brak dostępności anestezjologa w szpitalu, skutkujący niemożnością przeprowadzenia nagłego cięcia cesarskiego. W orzecznictwie jako błędną organizację procesu leczenia ciężarnych uznano także niedostateczną liczbę personelu medycznego czy problemy z podziałem kompetencji pomiędzy członkami zespołu. Przejawem winy organizacyjnej szpitala jest również brak infrastruktury szpitalnej umożliwiającej udzielanie świadczeń zdrowotnych w czasie ciąży i porodu, m.in. brak wyposażenia szpitala w odpowiednie sale do wykonania natychmiastowego cesarskiego cięcia lub brak aparatury i sprzętu niezbędnego do wykonywania badań ciężarnej czy płodu (np. gazometrii), które byłyby niezbędne dla zweryfikowania stanu matki i dziecka i podjęcia właściwych działań leczniczych. Jako błąd organizacyjny kwalifikuje się również nieprawidłowe prowadzenie dokumentacji medycznej, zwłaszcza jej lakoniczność i niemożliwość odczytania.

SZKODA OKOŁOPORODOWA

Warunkiem odpowiedzialności cywilnej lekarza, położnej lub szpitala za błąd medyczny w czasie ciąży i przy porodzie jest zaistnienie ww. szkody na osobie (nazywanej także jako wspomnianą już “szkodą medyczną” lub “szkodą okołoporodową”). Polega ona na uszkodzeniu ciała, rozstroju zdrowia lub doprowadzeniu do śmierci.

Przez uszkodzenie ciała rozumie się naruszenie tkanek organizmu, tj. uszkodzenie powłok cielesnych (np. urazy zewnętrzne, złamania) lub fizyczne uszkodzenie poszczególnych narządów i organów ciała (urazy wewnętrzne).

Rozstrój zdrowia to z kolei najogólniej rzecz ujmując naruszenie normalnego funkcjonowania organizmu, spowodowanie jego dysfunkcjonalności w całości albo w określonym zakresie czy wywołanie lub pogłębienie choroby. Zdrowie rozumiane jest przy tym szeroko jako zdrowie fizyczne i psychiczne, a wręcz naruszenie zdrowia psychicznego (np. zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe) uznawane jest za typowy przykład wywołania rozstroju zdrowia. Doświadczenie życiowe pokazuje, że najczęściej uszkodzeniom ciała (zwłaszcza tym cięższym) towarzyszy również rozstrój zdrowia.

Najdalej idącym skutkiem błędu medycznego może być, rzez jasna, śmierć dziecka lub matki, która może nastąpić jako skutek bezpośredni albo dalszy skutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.

Najpowszechniejszymi przypadkami szkód związanych z niewłaściwe prowadzonym porodem są niedotlenienie dziecka, mogące w konsekwencji powodować uszkodzenia mózgu, a dalej przede wszystkim mózgowe porażenie dziecięce, padaczkę, zaburzenia widzenia czy słuchu oraz dystocja barkowa skutkująca uszkodzeniem splotu barkowego. Szkody okołoporodowe u dziecka mogą polegać również na krwawieniach śródczaszkowych, uszkodzeniach nerwów czaszkowych, urazach głowy i szyi lub narządów ruchu.

U matki z kolei szkody okołoporodowe dotyczą przede wszystkim uszkodzenia narządu rodnego, przede wszystkim na pęknięciu krocza 3 i 4 stopnia, ale także na usunięciu macicy.

ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY

Ostatnią przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem – w tym przypadku błędem medycznym – a szkodą. W tzw. procesach medycznych związek przyczynowy odgrywa nie mniejszą rolę niż sam błąd jak i szkoda, a czasami wręcz rolę kluczową, zwłaszcza jeśli uwzględnimy potencjalną wielość przyczyn, które mogą mieć wpływ na stan zdrowia matki i dziecka oraz trudności w późniejszym odtworzeniu przebiegu procesów chorobowych.

Przyjęta w polskim prawie cywilnym teoria adekwatnego związku przyczynowego (art. 361 § 1 k.c.) stanowi, że „zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła” i wymaga ona dwuetapowego badania, czy taki związek przyczynowy istnieje. W pierwszym etapie należy ocenić, czy zaistniała szkoda pozostaje w ogóle w relacji przyczynowej ze zdarzeniem, czego dokonuje się za pomocą testu conditio sine qua non.

Test ten polega na postawieniu pytania, czy przy hipotetycznej eliminacji rozpatrywanego zdarzenia (błędu medycznego) skutek (uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, śmierć) nadal by wystąpił.

W przypadku odpowiedzi twierdzącej, błąd medyczny nie jest przyczyną szkody na osobie, wobec czego odpowiedzialność lekarza, położnej czy szpitala jest wyłączona.

Natomiast w przypadku odpowiedzi przeczącej, konieczne jest przejście do drugiego etapu oceny bazującego na badaniu, czy ustalony na pierwszym etapie związek przyczynowy jest normalny (adekwatny), a więc, czy zaistniały skutek jest normalnym następstwem działania lub zaniechania wskazywanych powyżej podmiotów przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Negatywna konkluzja wyłącza ich odpowiedzialność odszkodowawczą, natomiast pozytywna determinuje uznanie, że istnieje związek przyczynowy, który przy jednoczesnym zaistnieniu zawinionego błędu medycznego i szkody na osobie wyrządzonej ciężarnej pacjentce lub dziecku skutkować będzie obciążeniem odpowiedzialnością lekarza, położną lub szpital.

(*) Deontologia – nauka o powinnościach i obowiązkach.

Daria Boniec-Błaszczyk

adwokat, Sojuszniczka Fundacji Matecznik

Źródła:

1. Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610).
2. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).
3. Kodeks cywilny. Komentarz, red. serii K. Osajda, red. tomu W. Borysiak, Warszawa 2024.
4. Kodeks cywilny. Tom. I. Komentarz do art. 1-352, red. M. Gutowski, Warszawa 2021.
5. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do art. 353-626, red. M. Gutowski, Warszawa 2022.
6. System prawa medycznego. Tom 5. Odpowiedzialność prywatnoprawna, red. E. Bagińska, Warszawa 2021.
7. J. Węglińska, Realizacja bezpieczeństwa prawnego w instytucji odpowiedzialności lekarza za błąd medyczny, Warszawa 2022.
8. K. Bączyk-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone w związku z porodem, Przegląd Prawa Medycznego 2019, nr 1, s. 53-78.
9. Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie rękoczynu Kristellera.
10. „Rekordowa” renta za błąd medyczny?, https://bladprzyporodzie.com/rekordowa-renta-za-blad-medyczny/.
11. 1,7 mln zł i renta za błąd okołoporodowy – wyrok Sądu Najwyższego, https://www.rp.pl/prawo-dla-ciebie/art9747611-1-7-mln-zl-i-renta-za-blad-okoloporodowy-wyrok-sadu-najwyzszego.
12. Orzecznictwo: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1146/99; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 stycznia 2002 r., I ACa 576/1; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 18 kwietnia 2002 r., I ACa 214/02; wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 17 grudnia 2003 r., II C 844/01/05; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 lutego 2006 r., I ACa 131/05; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 21 lutego 2006 r., I ACa 69/06; wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 12 października 2006 r., I ACa 377/06; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 listopada 2009 r., I ACa 523/09; wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 11 lutego 2010 r., I ACa 426/09; wyrok SN z 6 maja 2010 r., II CSK 580/09; wyrok SN z 26 stycznia 2011 r., IV CSK 308/10; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2011 r., I CSK 389/10; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 23 listopada 2011 r., I ACa 1124/11; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 sierpnia 2013 r., I CSK 667/12; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 24 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1370/13; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2014 r., I ACa 25/14; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 lipca 2015 r., I ACa 298/15; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2016 r., IV CSK 52/16; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 lutego 2018 r., I ACa 1071/17; uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2018 r., I CSK 472/16; wyrok SN z dnia 9 sierpnia 2019 r., II CSK 342/18.