Szkody okołoporodowe - roszczenia

Niniejszy artykuł jest drugą z dwóch publikacji poruszających zagadnienie odpowiedzialności odszkodowawczej za błędy medyczne w okresie ciąży i przy porodzie:

Część pierwsza – Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej
Część druga – Zakres roszczeń i procedura ich dochodzenia

ZAKRES ROSZCZEŃ MOŻLIWYCH DO DOCHODZENIA

Naprawienie szkody okołoporodowej może polegać na jej rekompensacie finansowej na różnych płaszczyznach, przybierających postać:

odszkodowania,
zadośćuczynienia,
renty.

Wymienione tu „odszkodowanie”, „zadośćuczynienie” i „renta” mają swoje konkretne znaczenia prawne i warto o tym pamiętać. Te dwa pierwsze w żadnym wypadku nie są pojęciami tożsamymi i możliwymi do zamiennego stosowania, bo odszkodowanie „naprawia” szkodę majątkową, natomiast zadośćuczynienie rekompensuję szkodę niemajątkową, czyli krzywdę. Z kolei renty nie można mylić z identycznym pojęciem występującym na gruncie prawa publicznego regulującego kwestie zabezpieczenia społecznego.

1. ODSZKODOWANIE

Przede wszystkim, w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody majątkowej obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty, przy czym na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu (art. 444 § 1 k.c.). Naprawienie szkody majątkowej na osobie obejmuje „wszelkie koszty”, które w przypadku szkód okołoporodowych mogą obejmować w szczególności:

koszty opieki lekarskiej np. prywatnych konsultacji i leczenia specjalistycznego (w tym dojazdów do lekarza),
koszty opieki i pielęgnacji (zwłaszcza nad dzieckiem, które doznało szkody okołoporodowej i wymaga stałej pomocy innych osób),
koszty rehabilitacji (w tym dojazdów na zabiegi rehabilitacyjne),
koszty lekarstw, specjalistycznego sprzętu i aparatów ułatwiających funkcjonowanie,
koszty specjalistycznego żywienia,
koszty ograniczenia możliwości zarobkowych (czyli np. część zarobku, które kobieta traci przebywając na zwolnieniu lekarskim w czasie choroby czy opieki nad dzieckiem).

2. RENTA

Szczególną postacią odszkodowania jest renta, będąca świadczeniem okresowym (najczęściej comiesięcznym) przyznawanym na czas określony lub nieokreślony, w zależności od tego, czy uszczerbek ma charakter trwały, czy przemijający. Renta może być przyznana poszkodowanej matce lub dziecku w trzech sytuacjach:

całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej,
zwiększenia się potrzeb poszkodowanego,
zmniejszenia się widoków poszkodowanego na przyszłość.

Dla żądania przyznania renty wystarczające jest wystąpienie choć jednej ze wskazanych przesłanek, zaś wystąpienie więcej niż jednej przesłanki wpływać będzie na wysokość renty.

W związku ze szkodami okołoporodowymi renta najczęściej przyznawana jest w kwocie obejmującej koszty utrzymania dziecka (w przedziale od kilku do nawet kilkunastu tysięcy miesięcznie – w zależności od potrzeb), które doznało poważnego, nieodwracalnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia utrudniającego, czy wręcz uniemożliwiającego mu normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Ponadto, renta może być przyznana również w związku ze śmiercią osoby, na której wobec dochodzącego zasądzenia renty ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny lub wobec których zmarły poszkodowany dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania. Taka podstawa do zasądzenie renty zaistnieje przede wszystkim w przypadku okołoporodowej śmierci matki, wówczas dziecko (dzieci) mogą ubiegać się o comiesięczną rentę, mającą zrekompensować im środki pieniężne, które mogłyby być im zapewniane przez matkę, gdyby żyła.

3. ZADOŚĆUCZYNIENIE

Szkodę niemajątkową na osobie, tzw. krzywdę, będącą negatywnymi doznaniami psychicznymi w postaci cierpień fizycznych i moralnych, rekompensuje zadośćuczynienie. Należy podkreślić, że zadośćuczynienie przyjmuje postać świadczenia jednorazowego, a ustalenie jego wysokości jest trudne. Nie istnieje bowiem w polskim prawie jakiekolwiek oficjalne, urzędowe zestawienie kwot odpowiadającym danym krzywdom, mające uproszczoną postać tabeli, „taryfikatora”. Każda sytuacja jest inna, dlatego wysokość zadośćuczynienia zależy w dużej mierze od tego, w jaki sposób sytuację oceni sąd. Na to wpływają m.in. poglądy doktryny prawniczej i dotychczasowy dorobek orzeczniczy sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. W praktyce pomocniczą rolę dla sądu odgrywa dokonywana w toku postępowania sądowego ocena przez biegłego uszczerbku na zdrowiu doznanego wskutek błędu medycznego.

W praktyce, obok tego podstawowego kryterium krzywdy, pod uwagę bierze się także przebieg leczenia i rekonwalescencji, czas ich trwania, wiek osoby poszkodowanej oraz prognozy co do stanu zdrowia, istotne zwłaszcza w sytuacji, gdy szkody niemajątkowej doznała osoba małoletnia. Niebagatelne znaczenie przy określaniu kwoty zadośćuczynienia ma rozmiar negatywnych następstw psychicznych. W przypadku matki może to być m.in. strach przed dalszą prokreacją, obniżone poczucie wartości i przydatności społecznej, niemożność pełnienia ról społecznych, konieczność rezygnacji z dotychczasowego trybu życia oraz cały wachlarz zaburzeń psychicznych wywołanych trudną sytuacją położniczą. W przypadku dziecka uwagę zwraca się na to, jak daleko idące są jego potrzeby i z jakimi ograniczeniami dziecko musi się spotykać, zwłaszcza jeśli błędy medyczne spowodowały jego niepełnosprawność. Pod uwagę bierze się na przykład utratę beztroskiego dzieciństwa, niemożność przeżywania doświadczeń będących udziałem rówieśników na poszczególnych etapach życia, zależność dziecka od opieki innych osób, a w najpoważniejszych przypadkach brak możliwości fizycznego i emocjonalnego kontaktu z osobami najbliższymi czy trwałą niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

4. ROSZCZENIA ZE STRONY BLISKICH

W związku ze szkodami okołoporodowymi możliwe jest dochodzenie dodatkowych roszczeń także przez osoby najbliższe poszkodowanym, np. męża, partnera/partnerkę, ojca, matkę, dziadków.

W przypadku doznania przez poszkodowanych ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia i spowodowaną tym niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, najbliżsi członkowie rodziny mają prawo żądać zadośćuczynienia. W praktyce dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy w wyniku błędu okołoporodowego urodzone dziecko doznało daleko idącej niepełnosprawności, która tak ogranicza funkcjonowanie dziecka, że nie ma możliwości budowania z nim normalnych relacji rodzinnych. Jeśli natomiast w związku z okołoporodowym błędem medycznym dojdzie do śmierci matki lub dziecka, najbliżsi członkowie rodziny mogą ubiegać się o zadośćuczynienie za śmierć poszkodowanych oraz mają roszczenie o zapłatę poniesionych przez siebie kosztów leczenia i pogrzebu. Może być również tak, że śmierć matki doprowadzi do znacznego pogorszenia finansowej sytuacji życiowej jej najbliższej rodziny, wówczas jej członkowie mają roszczenie o zapłatę stosownego odszkodowania. Wreszcie, najbliżsi poszkodowanych mogą także ubiegać się o zapłatę odszkodowania z tytułu wszelkich innych kosztów poniesionych w związku ze zdarzeniem medycznym.

Na tle szkód medycznych w ogólności, kwoty zasądzanych rekompensat finansowych za okołoporodowe błędy medyczne są relatywnie wysokie, przy czym najwyższe sumy dotyczą zadośćuczynień. „Rekordowe” kwoty zadośćuczynień za krzywdę dziecka w związku z błędami medycznymi przy porodzie dosięgają już od dekady kwoty 1,2 mln zł. Sumując takie zadośćuczynienia z innymi roszczeniami – zadośćuczynieniami dla rodziców niepełnosprawnych dzieci w kwotach do kilkuset tysięcy złotych, odszkodowaniami dochodzącymi do setek tysięcy złotych czy rent w wysokości do kilkunastu tysięcy miesięcznie łączne kwoty rekompensat za szkody okołoporodowe oscylują nawet wokół kwot rzędu kilku milionów złotych. Należy mieć jednak na względzie, że takie kwoty świadczą o tym, że ziścił się najczarniejszy scenariusz ciążowo-porodowy, którego nikt nie chciałby doświadczyć. W zasadzających takie kwoty orzeczeniach sądowych rozmiar wyrządzonej krzywdy okołoporodowej, obok rozległych opisów konsekwencji medycznych poszkodowanych, określany jest wymownymi stwierdzeniami, takimi jak „ogromny”, „niewyobrażalny” i „ponad ludzką miarę”.

PODMIOTY PONOSZĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZĄ

Odpowiedzialność cywilną za błędy medyczne w okresie ciąży i przy porodzie mogą ponosić różne podmioty na różnych podstawach prawnych – przede wszystkim lekarz, położna oraz szpital, przy czym ich odpowiedzialność może być solidarna (upraszczając – wspólna, art. 441 k.c.).

Podstawy prawne odpowiedzialności lekarza i położnej zależą od tego, czy wykonują oni zawód samodzielnie czy na cudzy rachunek, a także od tego, czy na podstawie umowy o pracę, czy na podstawie tzw. kontraktu ze szpitalem albo innym podmiotem leczniczym. Lekarz lub położna za popełniony błąd medyczny mogą odpowiadać przede wszystkim na podstawie art. 415 k.c., tj. za winę własną. Natomiast w sytuacji, gdy do szkody okołoporodowej dochodzi w następstwie zawinionego błędu organizacyjnego szpitala podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej stanowi art. 415 k.c. lub art. 416 k.c. w przypadku, gdy szpital jest osobą prawną. Szpital może ponosić także odpowiedzialność za winę innego podmiotu – lekarza lub położnej albo na podstawie art. 429 k.c., tj. za winę w wyborze osoby, której powierzono wykonywanie określonej czynności, a która nie miała odpowiednich kwalifikacji i doświadczenia, albo na podstawie art. 430 k.c., przyjmując tzw. odpowiedzialność zastępczą za zawinione wyrządzenie szkody przez lekarza lub położną, którzy przy udzielaniu świadczeń podlegali przełożonym i mieli obowiązek stosowania się do ich wskazówek (dotyczy to stosunku pracy, ale także – pracowników kontraktowych).

Z perspektywy mnogości konfiguracji podstaw prawnych odpowiedzialności za szkody okołoporodowe, absolutnie kluczowe znaczenie ma ustalenie źródła szkody, a więc kategorii zdarzenia sprawczego (czyli podjęcia próby udzielania odpowiedzi na pytanie „co doprowadziło do powstania szkody?”). To bowiem zdarzenie sprawcze – błąd medyczny – determinuje ustalenie podmiotu zobowiązanego do naprawienia szkody, a dalej także podstaw odszkodowawczych.

Dodać także należy, że istotną rolę w związku z dochodzeniem roszczeń o wynagrodzenie szkody doznanej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych w okresie ciąży i porodu odgrywają ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej lekarzy, położonych i szpitala. W sytuacji posiadania przez te podmioty ubezpieczenia OC możliwe jest bowiem dochodzenie roszczeń bezpośrednio od ubezpieczyciela, a nie od podmiotu, któremu możemy przypisać błąd medyczny.

PROCEDURA I TERMINY DOCHODZENIA ROSZCZEŃ

Podstawową drogą dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych za szkody okołoporodowe jest droga sądowa, inicjowana wniesieniem pozwu do sądu cywilnego.

Oczywiście, przed decyzją o skierowaniu sprawy na drogę sądową warto wyczerpać wszystkie pozasądowe możliwości uzyskania satysfakcjonującej rekompensaty finansowej. Obejmują one przede wszystkim:

skierowanie wezwania do zapłaty do odpowiedniego podmiotu,
rozważenie możliwości zawarcia z nim ugody,
zgłoszenie sprawy ubezpieczycielowi.

Naprawienia szkody okołoporodowej można dochodzić również w toku postępowania karnego, jeżeli takie w sprawie danego błędu medycznego będzie prowadzone. Błąd medyczny może bowiem stanowić jednocześnie przestępstwo, jeśli można go przypisać konkretnej osobie. Czyn lekarza lub położnej może podlegać wówczas kwalifikacji np. jako przestępstwo spowodowania lekkiego czy średniego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 k.k.) albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), bądź uszczerbku na zdrowiu dziecka poczętego (art. 157a k.k.), jako przestępstwo narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 k.k.) czy przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci (z art. 155 k.k.). Uznając lekarza lub położną za winnych popełnienia przestępstwa, sąd karny w wyroku może nałożyć na nich obowiązek naprawienia szkody tym przestępstwem wyrządzonej, stosując omówione wyżej przepisy prawa cywilnego (art. 46 k.k.).

Niestety, doświadczenie zawodowe pokazuje, że zazwyczaj kwoty odszkodowań i zadośćuczynień uzyskiwane w taki alternatywny sposób są niewspółmierne do rozmiarów poniesionej szkody i doznanej krzywdy, przez co do dochodzenia pozostałej, niezaspokojonej części roszczeń i tak pozostaje droga sądowa. Alternatywną drogą dochodzenia rekompensaty finansowej za szkodę okołoporodową jest ubieganie się o świadczenie kompensacyjne z Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych, choć tryb ten – znacznie uproszczony, ale przez też tworzący liczne ograniczania – przeznaczony jest do prostych sytuacji stanowiących błędy medyczne, o ile w ogóle w tej sferze można jakieś sytuacje tak kategoryzować.

Trzeba mieć świadomość, że sprawy cywilne o błędy medyczne to procesy trudne. Oprócz koniecznej do ich dobrego i skutecznego prowadzenia wiedzy prawniczej i doświadczenia procesowego, takie postępowania są zazwyczaj długotrwałe, zawsze wymagają przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego (gdyż sąd nie posiada odpowiedniej wiedzy medycznej), a nadto procesy te nierzadko wiążą się ze z dużymi kosztami. Są to koszty finansowe „wejścia” w spór i jego prowadzenia, obejmujące przede wszystkim koszty sądowe (w tym opłatę sądową w wysokości 5% dochodzonej kwoty), wynagrodzenie pełnomocnika i zaliczki na wydatki biegłych. Koszty te są zwracane powodowi przez drugą stronę sporu w przypadku wygrania sprawy, jednak nie zmienia to faktu, że zasadniczo przy wytaczaniu powództwa trzeba je ponieść. Prowadzenie takich spraw wiąże się także z dużymi kosztami emocjonalnymi i psychicznymi, związanymi z koniecznością wracania do traumatycznych wydarzeń i roztrząsaniem najtrudniejszych spraw życiowych na forum sądowym.

Co do zasady, powództwo dotyczące roszczeń za szkody okołoporodowe można wytoczyć w ciągu trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, a więc najczęściej od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Jednakże w przypadku osób małoletnich, tj. dziecka poszkodowanego w wyniku nienależycie udzielanych w okresie okołoporodowym świadczeń, przedawnienie o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez niego pełnoletności (art. 442¹ § 1 i 4 k.c.).

Co zatem należy zrobić, jeżeli uważamy przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych w okresie ciąży i porodu doszło do błędu medycznego?

Jak najszybciej uzyskać kopię całej dokumentacji medycznej z placówki.
Spisać chronologicznie wszystkie istotne informacje – co się działo z perspektywy pacjenta, jakie były zgłaszane objawy i jakie informacje przekazywał jej personel medyczny.
Skonsultować sprawę z adwokatem lub radcą prawnym, który na podstawie dokumentacji medycznej oraz informacji uzyskanych od klienta dokona analizy sprawy pod kątem prawnym i ewentualnie zasygnalizuje konieczność konsultacji kwestii medycznych z lekarzem specjalistą położnictwa i ginekologii.
W przypadku braku wystarczających środków pieniężnych na skorzystanie z usług prawnika można wnioskować do sądu o wyznaczenie do sprawy pełnomocnika z urzędu.

Nade wszystko, warto zadbać o siebie (i najbliższych) i porozmawiać o trudnym doświadczeniu okołoporodowym z psychologiem.

Daria Boniec-Błaszczyk

adwokat, Sojuszniczka Fundacji Matecznik

Źródła:

Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610).
Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).
Kodeks cywilny. Komentarz, red. serii K. Osajda, red. tomu W. Borysiak, Warszawa 2024.
Kodeks cywilny. Tom. I. Komentarz do art. 1-352, red. M. Gutowski, Warszawa 2021.
Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do art. 353-626, red. M. Gutowski, Warszawa 2022.
System prawa medycznego. Tom 5. Odpowiedzialność prywatnoprawna, red. E. Bagińska, Warszawa 2021.
J. Węglińska, Realizacja bezpieczeństwa prawnego w instytucji odpowiedzialności lekarza za błąd medyczny, Warszawa 2022.
K. Bączyk-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone w związku z porodem, Przegląd Prawa Medycznego 2019, nr 1, s. 53-78.
Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie rękoczynu Kristellera.
„Rekordowa” renta za błąd medyczny?, https://bladprzyporodzie.com/rekordowa-renta-za-blad-medyczny/.
1,7 mln zł i renta za błąd okołoporodowy – wyrok Sądu Najwyższego, https://www.rp.pl/prawo-dla-ciebie/art9747611-1-7-mln-zl-i-renta-za-blad-okoloporodowy-wyrok-sadu-najwyzszego.
Orzecznictwo: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1146/99; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 stycznia 2002 r., I ACa 576/1; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 18 kwietnia 2002 r., I ACa 214/02; wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 17 grudnia 2003 r., II C 844/01/05; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 lutego 2006 r., I ACa 131/05; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 21 lutego 2006 r., I ACa 69/06; wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 12 października 2006 r., I ACa 377/06; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 listopada 2009 r., I ACa 523/09; wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 11 lutego 2010 r., I ACa 426/09; wyrok SN z 6 maja 2010 r., II CSK 580/09; wyrok SN z 26 stycznia 2011 r., IV CSK 308/10; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2011 r., I CSK 389/10; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 23 listopada 2011 r., I ACa 1124/11; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 sierpnia 2013 r., I CSK 667/12; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 24 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1370/13; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2014 r., I ACa 25/14; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 lipca 2015 r., I ACa 298/15; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2016 r., IV CSK 52/16; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 lutego 2018 r., I ACa 1071/17; uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2018 r., I CSK 472/16; wyrok SN z dnia 9 sierpnia 2019 r., II CSK 342/18.