KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UE
Każdy obywatel Polski posiada szereg praw w wielu obszarach swojego życia, m.in. praca, zdrowie, rodzina, podróże. Ustawodawstwo w każdym kraju to tysiące dokumentów, począwszy od konstytucji, przez ustawy, rozporządzenia i inne akty prawne. Wyjątkowym dokumentem w tej kwestii jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej [1], która stawia w centrum swych działań jednostkę – człowieka.
Karta wymienia prawa obywateli Unii w podziale na sześć kategorii. Wśród nich znajdziemy rozdział Godność, w którego skład wchodzi prawo do świadomej zgody osoby zainteresowanej (w dziedzinie medycyny).
PRAWO DO WYRAŻENIA ZGODY
Jest to jedno z podstawowych praw pacjenta – wynika bezpośrednio z artykułu 16 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta [2] (dalej: Ustawa) , w którym podkreślono, że pacjenta ma prawo do wyrażenia zgody lub odmowy takiej zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, po uzyskaniu informacji na temat swojego stanu zdrowia.
ŚWIADOMA ZGODA CZYLI JAKA?
W publikacjach eksperckich oraz samym ustawodawstwie podkreślane jest, iż zgoda pacjenta musi być świadoma, czyli podjęta swobodnie na podstawie przystępnie udzielonej oraz rzetelnej informacji. Prawo do uzyskiwania informacji o swoim stanie zdrowia był tematem naszego poprzedniego artykułu.
Zgoda pacjenta musi być zawsze zgodą „objaśnioną”, „poinformowaną”, czyli pacjent musi rozumieć, jaki jest jego stan zdrowia, jakie świadczenie medyczne mu się proponuje, jakie niesie ono za sobą możliwe powikłania, ale także – czym ryzykuje, nie zgadzając się na daną interwencję. [3]
Sama aprobata, bez spełnienia warunku bycia dobrze poinformowanym, nie może być traktowana jako zgoda w prawnym tego słowa znaczeniu. [4] Może to skutkować uznaniem, że osoba medyczna działała bezprawnie, udzielając świadczeń medycznych.
FORMY WYRAŻENIA ZGODY
Zgoda musi być wyrażona na każdy rodzaj świadczenia medycznego, od osłuchania stetoskopem i pobrania krwi po zgodę na poważną operację brzuszną. Czynności medyczne podzielono na 2 grupy, z uwagi na ich ryzyko i inną wymaganą formę udzielenia zgody.
Zgoda pisemna – taka forma zgody wymaga jest przy operacjach lub metodach diagnostyki lub leczenia, które stwarzają podwyższone ryzyko dla pacjenta (Art. 18 Ustawy). Decyzję co do kwalifikacji danej czynności medycznej jako tej o podwyższonym ryzyku pozostawia się lekarzowi lub dyrekcji danej placówki. Na przeprowadzenie nacięcia krocza w niektórych szpitalach wymagana jest zgoda pisemna, w innych wystarczy ustna.
Zgoda wyrażona w inny sposób – na inne niż wymienione wyżej czynności medyczne wystarczy zgoda ustna lub wyrażona poprzez swoje zachowanie. Możemy sobie wyobrazić, że pacjent kiwa głową, podnosi kciuk do góry – w jasny sposób daje do zrozumienia, że zgadza się na proponowane świadczenie.
ZGODY BLANKIETOWE
Zdarza się, że przy przyjęciu do szpitala pacjent jest proszony o wyrażenie zgody niejako z góry na interwencje medyczne, o których jeszcze nie wiadomo, czy będą potrzebne. Jest to proceder stosowany dość często w stosunku do rodzących kobiet. Kobiety te muszą podpisać zgody na ewentualne użycie próżnociągu czy operację cięcia cesarskiego. Jedna placówka nazwała taki dokument „świadomą wstępną zgodą”, co samo w sobie jest dość dziwnym oksymoronem.
Konieczność podpisania zgody „z góry”, w momencie gdy nie występują przesłanki na wykonanie danej procedury, nosi znamiona zgody blankietowej, która przez Rzecznika Praw Pacjenta jest mocno krytykowana jako niezgodna z prawem. Zgoda na interwencję medyczną musi być świadoma, czyli wyrażona po uzyskaniu pełnych informacji, także o wskazaniach do interwencji. [5] Zgoda np. na nacięcie krocza powinna być uzyskiwana bezpośrednio przed procedurą, po przedstawieniu kobiecie wskazań, które dotyczą jej konkretnej sytuacji.
Rzecznik w swoim Sprawozdaniu z realizacji praw pacjenta z roku 2024 skrytykował zgody blankietowe, nazywając je „niedopuszczalną paternalistyczną formą wyrażania zgody uprzedniej, niezgodną z przepisami prawa w tym zakresie”. [6]
Podobna sytuacja jest z dokumentami ze zgodą na rozszerzenie operacji, które pacjent jest zobowiązany podpisać przed operacją. Jest to zgoda na ewentualne rozszerzenie operacji w przypadku „niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia”. Prawo do takich działań jest uwzględnione w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty w Art. 35 [7] (Dalej: Ustawa o lekarzach). Przepis ten wyklucza więc zasadność uzyskiwania zgody blankietowej przed przystąpieniem do zabiegu operacyjnego. W publikacji Rzecznika Praw Pacjenta [8] możemy przeczytać, iż „Opieranie zasadności podjętych podczas operacji działań na wyrażonej wcześniej zgodzie blankietowej może (…) świadczyć o tym, że przeprowadzone świadczenia zdrowotne nie mieszczą się w zakresie Art. 35 ustawy o zawodzie lekarza.”
Podsumowując, powyżej opisane zgody blankietowe nie powinny być stosowane wobec pacjentów.
PACJENTCI MAŁOLETNI
W stosunku do dzieci do 16. roku życia wszystkie zgody dotyczące procedur medycznych są udzielane przez przedstawiciela ustawowego, czyli w większości przypadków – rodzica. Jeśli nie ma kontaktu z przedstawicielem, zgody na badanie może udzielić opiekun faktyczny (Art. 32 Ustawy o lekarzach). W sytuacji, gdy dziecko przebywające pod opieką babci uległo wypadkowi, a nie ma możliwości skontaktowania się z rodzicami, to właśnie babcia może wyrazić zgodę na badanie.
Podobna sytuacja dotyczy osób ubezwłasnowolnionych lub niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody – decyzję podejmowane są przez ich przedstawicieli ustawowych.
W powyższych sytuacjach, medycy opiekujący się pacjentem są zobowiązani do przekazania mu adekwatnych informacji o stanie zdrowia i sposobach leczenia, pomimo iż ostateczną decyzję co do zgody lub odmowy podejmują inne osoby.
Sytuacja zmienia się, gdy mówimy o młodzieży pomiędzy 16. a 18. rokiem życia. Tacy pacjenci są uprawnieni do uzyskania pełnej informacji od osób opiekujących się nimi (podobnie jak osoby dorosłe) i zgodę na daną czynność podejmują wspólnie z przedstawicielem ustawowym. Jeśli młody pacjent i rodzic są niezgodni co do decyzji, wymagana jest interwencja sądu opiekuńczego.
Podobnie sytuacja wygląda w przypadku osób ubezwłasnowolnionych, chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo, lecz dysponujących dostatecznym rozeznaniem – wtedy muszą oni na równi ze swoim przedstawicielem wyrazić zgodę lub odmowę na daną interwencję.
DZIAŁANIA BEZ ZGODY PACJENTA
Akty prawne przewidziały sytuacje, gdy pacjent albo jego przedstawiciele ustawowi nie mogą podjąć decyzji i wyrazić zgody. Łatwo można sobie wyobrazić sytuację, gdy to nieprzytomny pacjent przywożony jest z wypadku lub mdleje w szpitalu. Podobnie będzie wyglądała sytuacja w przypadku małego dziecka i braku możliwości skontaktowania się kimkolwiek z jego rodziny.
W takich sytuacjach lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innego świadczenia medycznego pacjentowi bez zgody, jeśli pacjent wymaga pilnej pomocy lekarskiej (Art. 33 Ustawy o lekarzach). W miarę możliwości decyzja powinna być skonsultowana z innym lekarzem i zapisana w dokumentacji medycznej.
Podobne uprawnienia (działanie bez zgody) mają pielęgniarki, pielęgniarze i ratownicy medyczni na podstawie odpowiednich aktów prawnych.
Przenosząc taki scenariusz na salę porodową, może się zdarzyć sytuacja gdy kobieta rodząca lub po porodzie straci przytomność – osoby opiekujące się nią są zobowiązane podjąć takie działania, by zminimalizować uszczerbek na zdrowiu. Obowiązują wtedy uprzednie ustalenia oraz wiedza lekarska, jak postępować w danym wypadku.
Kolejną sytuacją, gdy lekarz może postępować bez zgody pacjenta, jest taka, w której przedstawiciel ustawowy pacjenta nie zgadza się na procedurę, którą to lekarz uznaje za konieczną dla usunięcia niebezpieczeństwa utraty zdrowia lub życia (Art. 34 Ustawy o lekarzach). W takim wypadku decyzję powinien podjąć sąd opiekuńczy, a jeśli zwłoka w postępowaniu medycznym mogłaby pogorszyć stan zdrowia pacjenta – lekarz może zacząć działać bez tej decyzji, najlepiej po konsultacji z innym specjalistą.
Jeśli pacjentem jest osoba dorosła, zdolna do podejmowania decyzji i świadoma – może ona sama decydować o swoim stanie zdrowia, nawet jeśli te decyzje są w opinii lekarzy błędne lub mogą powodować pogorszenie zdrowia. Pacjent może nie zdecydować się na leczenie, zabieg, wypisać się na własne żądanie – w takim wypadku lekarz nie może działać wbrew jego woli.
PEŁNOMOCNITWO MEDYCZNE
W ostatnim czasie temat udzielania pełnomocnictwa medycznego był podejmowany w wielu publikacjach. [9] Pełnomocnik medyczny to osoba wybrana przez samego pacjenta, znająca jego preferencje co do sposobu leczenia (np. brak zgody na intubację czy resuscytację) i w razie konieczności – podejmująca decyzje w imieniu pacjenta.
Wprowadzenie takiego rozwiązania byłoby przydatne w sytuacji pacjentów nieubezwłasnowolnionych, takich którzy nie mają swojego przedstawiciela ustawowego, ale nie są już w stanie podejmować świadomych decyzji o swoim stanie zdrowia. Mogą to być osoby z deficytami neurologicznymi po udarze, chorzy na Alzheimera lub nieprzytomni podtrzymywani przy życiu.
Obecnie, takie rozwiązanie jest stosowane w wielu krajach, ale nie w Polsce, pomimo rekomendacji Polskiej Grupy Roboczej ds. Problemów Etycznych Końca Życia [10].
Artykuł powstał w ramach projektu “Mamy Obywatelki, Mamy Obywateli” finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu SPLOT WARTOŚCI.
Fundacja Matecznik
Źródła:
- Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
- Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
- D. Karkowska (red.), Godna prokreacja. Ciąża, poród i połóg. Prawa kobiet, Wolters Kluwer, Warszawa 2023, s. 110
- Wyrok WSA w Warszawie z 08.08.2019 r., VII SA/Wa 386/19, LEX nr 3079478.
- https://www.gov.pl/web/rpp/naruszenie-prawa-pacjenta-do-wyrazenia-zgody-na-udzielenie-swiadczenia-zdrowotnego [dostęp 29.04.2025 r.]
- Sprawozdanie Rzecznika Praw Pacjenta z przestrzegania praw pacjenta w roku 2023, Warszawa 06.09.2024 r., s. 63
- Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty
- Prawa pacjenta i ich realizacja w praktyce. Przewodnik po prawach pacjenta w Polsce. Red. K. Dobrowolska, T. Zych, Warszawa 2023 r., s. 30
- https://www.rynekzdrowia.pl/Prawo/Pelnomocnik-zamiast-ubezwlasnowolnienia-Zdaniem-lekarzy-inna-osoba-powinna-decydowac-o-zdrowiu-inna-o-majatku,267099,2.html [dostęp 29.04.2025 r.]
- https://wsparciedlaopiekuna.pl/artykuly/pelnomocnictwo-ogolne-a-medyczne-terapia-daremna/ [dostęp 29.04.2025 r.]
Program finansowany jest przez Unię Europejską. Wyrażone opinie i poglądy są wyłącznie poglądami autora (autorów) i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Komisji Europejskiej. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający finansowanie nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.
