KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
Każdy obywatel Polski posiada szereg praw w wielu obszarach swojego życia, m.in. praca, zdrowie, rodzina, podróże. Ustawodawstwo w każdym kraju to tysiące dokumentów, począwszy od konstytucji, przez ustawy, rozporządzenia i inne akty prawne. Wyjątkowym dokumentem w tej kwestii jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej [1], która stawia w centrum swych działań jednostkę – człowieka.
Karta wymienia prawa obywateli Unii w podziale na sześć kategorii. Wśród nich znajdziemy Godność oraz Równość, gdzie wymienia się m.in.:
- godność człowieka, która musi być szanowana i chroniona;
- w dziedzinie medycyny – świadomą zgodę osoby zainteresowanej;
- zakaz poniżającego traktowania;
- ochronę praw dziecka, w tym prawo do wyrażania swoich poglądów.
Z punktu widzenia pacjenta, jednym z ważniejszych praw, które niejako przenika te wymienione wyżej – jest prawo do informacji. Dotyczy ono wszystkich osób, które mają udzielane świadczenia zdrowotne, w tym kobiet w okresie okołoporodowym oraz w odpowiednim zakresie – dzieci.
PRAWO DO INFORMACJI O STANIE ZDROWIA
Prawo do informacji to jedno z podstawowych praw pacjenta, szczegółowo opisane w Ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej: Ustawa) [2] oraz w Ustawie o zawodach lekarza i zawodach dentysty (dalej: Ustawa o lekarzach) [3]. Każdy pacjent, w tym pacjenci małoletni po ukończeniu 16. roku życia oraz przedstawiciele ustawowi małoletnich pacjentów mają prawo do:
„uzyskania od osoby wykonującej zawód medyczny przystępnej informacji o stanie zdrowia pacjenta, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, w zakresie udzielanych przez tę osobę świadczeń zdrowotnych oraz zgodnie z posiadanymi przez nią uprawnieniami” (Art. 9 ust. 2 Ustawy)
Przekazywana informacja ma być przystępna, czyli jej treść i forma powinny zostać dostosowane do percepcyjnych i intelektualnych możliwości pacjenta oraz jego wieku. Możemy sobie wyobrazić, że położna zamiast „amniotomia” użyje zwrotu „przebicie pęcherza płodowego”, co będzie zrozumiałe dla zdecydowanej większości kobiet w ciąży czy rodzących.
Informacja musi być także rzetelna, bazująca na aktualnej wiedzy medycznej i pozwalająca pacjentowi wybrać optymalną metodę postępowania medycznego. Praktycznie może to wyglądać w następujący sposób: lekarz przekazuje informacje o proponowanych metodach leczenia, wskazując na korzyści i zagrożenia, ale podając także statystyki, by pokazać, co tak naprawdę działa.
Po uzyskaniu informacji pacjent ma prawo przedstawić osobie wykonującej zawód medyczny swoje zdanie w tym zakresie.
OGRANICZENIA PRZEKAZYWANYCH INFORMACJI
Pacjent sam ma prawo żądać, by osoba, która się nim opiekuje, nie udzielała mu informacji (Art. 9 ust. 4 Ustawy), ale powinna dokładnie wskazać, jakiego typu informacji nie chce. Typowym przykładem z obszaru opieki okołoporodowej jest brak chęci poznania płci dziecka przez kobietę w ciąży.
W sytuacjach wyjątkowych, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta, lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i o rokowaniu, jeżeli według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjenta. (Art. 31 ust. 4 Ustawy o lekarzach). Musi o tym jednak poinformować samego pacjenta, przedstawiciela ustawowego lub inną upoważnioną osobę. Jeżeli pacjent chce uzyskać pełną informację, lekarz ma obowiązek to zrobić.
Nie ma innej możliwości ograniczenia zakresu przekazywanych informacji. Osoba wykonująca zawód medyczny nie może zdecydować o nieprzekazywaniu pewnych informacji. Położna czy lekarz nie mogę zataić informacji o stanie zdrowia płodu z obawy, co kobieta w ciąży może zrobić z tą informacją.
PRAWO DO INFORMACJI – MAŁOLETNI PACJENT
Pacjentom między 16. a 18. rokiem życia przekazuje się takie same informacje co pełnoletnim osobom, z tym wyjątkiem – że do tych samych informacji upoważniony jest także przedstawiciel ustawowy lub inna upoważniona osoba (najczęściej są to rodzice).
Pacjenci, którzy nie ukończyli 16 lat powinni otrzymać informację medyczną w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu diagnostyki i terapii. Powinni mieć także prawo do wyrażenia swojego zdania. (Art. 9 ust. 7 Ustawy i Art. 31 ust. 7 Ustawy o lekarzach) W takich przypadkach ważne jest doświadczenie i podejście medyków, którzy rozmawiają z małymi pacjentami i muszą dostosować przekazywane informacji do wieku i dojrzałości dziecka. Sami rodzice także mogą się przygotować do wyjaśniania interwencji medycznych, które niekiedy są konieczne, tak by nie spowodować u dziecka traumy.
PRAWO DO INFORMACJI – OSOBA BLISKA
Sam pacjent lub przedstawiciel ustawowy pacjenta mają prawo do wyrażenia zgody na udzielenie informacji medycznych innym osobom. (Art. 8 ust. 2 Ustawy) Pełnoletni pacjenci mogą upoważnić dowolną osobę (nie musi być spokrewniona) do otrzymywania informacji. Podobnie mogą zrobić rodzice lub opiekunowie dziecka – mogą upoważnić np. babcię lub opiekunkę, by ta uzyskiwała informacje. Upoważnienie najczęściej jest pisemne, ale może być przekazane ustnie i odnotowane w dokumentacji medycznej.
Ustawodawcy przewidzieli także sytuacje, gdy pacjent jest nieprzytomny lub niezdolny do zrozumienia znaczenia informacji – wtedy informacji udziela się osobie bliskiej zdefiniowanej w Ustawie. (Art. 31 ust. 6 Ustawy o lekarzach) Praktycznie, w przypadku gdy do placówki trafia nieprzytomny pacjent, który nie zdążył upoważnić żadnej osoby bliskiej, osoba wykonująca zawód medyczny może przekazać informacje najbliższym osobom, czyli małżonkom i najbliższym krewnym (do drugiego stopnia w linii prostej). W ustawie w definicji osoby bliskiej znajdują się także „osoby pozostające we wspólnym pożyciu”. I tutaj zaczynają się trudności interpretacyjne, kim jest osoba pozostająca we wspólnym pożyciu?
W wyroku z 4 marca 20215 r. [4] Sąd Najwyższy opowiedział się za uznaniem, „że we wspólnym pożyciu pozostają (…) osoby niezwiązane węzłem małżeństwa, o ile połączone są więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą, jak też osoby, pomiędzy którymi z racji wspólnego długotrwałego życia i przyjęcia określonego modelu tego życia, doszło do zawiązania relacji tożsamych z najbliższymi relacjami rodzinnymi”. Czyli osobą pozostającą we wspólnym pożyciu może być partner, partnerka – także tej samej płci co pacjent. Praktyka szpitalna niestety bywa taka, że informacji o nieprzytomnym pacjencie udziela się tylko małżonkom i najbliższej rodzinie. By uniknąć trudnych sytuacji i udowadniania, że dana osoba jest naszym wieloletnim partnerem, warto upoważnić notarialnie wybraną osobę do uzyskiwania informacji medycznych. Jest to krótka wizyta u notariusza i koszt kilkudziesięciu złotych.
Kolejnym szczególnym przypadkiem jest sytuacja gdy pacjent wyznacza jako swoją osobę bliską – osobę małoletnią. Można wyobrazić sobie sytuacje, gdy rodzice upoważniają starsze dziecko do przebywania i uzyskiwania informacji o stanie zdrowia młodszego hospitalizowanego dziecka. Prawo nie określa, w jakim wieku może być osoba, którą pacjent upoważnia do uzyskiwania informacji o swoim stanie zdrowia. Ministerstwo Zdrowia w odpowiedzi na nasze pytanie na ten temat [5], udzieliło odpowiedzi, iż to pacjent sam decyduje o zakresie uprawnień osób bliskich. Przepisy prawne chronią i zabezpieczają przede wszystkim interesy pacjenta. W odpowiedzi nie napisano jasno, że pacjenci mają możliwość upoważniania także małoletnich bliskich do uzyskiwania informacji o swoim stanie zdrowia. Jednak, w naszym rozumieniu przepisów prawa oraz samej odpowiedzi, jeśli pacjent wyrazi taką wolę – powinna być ona uszanowana.
KTO UDZIELA INFORMACJI?
Udzielanie informacji nie jest domeną jedynie lekarzy i lekarek, co niestety jest częstą praktyką w szpitalach. Niektóre placówki zapisują w swoich wewnętrznych procedurach, że informacji udzielają jedynie ordynatorzy w określonych godzinach – jest to niezgodne z prawem i ogranicza podstawowe prawa pacjenta.
Zgodnie z cytowanym wyżej zapisem Ustawy informacji udziela osoba wykonująca zawód medyczny. (Art. 9 ust. 2 Ustawy) Zgodnie z publikacją pod redakcją prof. Doroty Karkowskiej [6] – osobą taką może być oprócz lekarza – położna, pielęgniarka, ratownik medyczny czy fizjoterapeuta zgodnie z uprawnieniami posiadanymi przez te grupy.
Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej w Art. 16 zobowiązuje obie te grupy medyczne do udzielania pacjentowi (lub upoważnionym osobom) informacji o stanie zdrowia, w zakresie koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej lub opieki podczas ciąży, porodu i połogu. Pielęgniarka może więc wyjaśnić pacjentowi, że podłączyła właśnie urządzenia EKG, które będzie wskazywać określone parametry, a położna podczas prowadzenia porodu może powiedzieć, jakie jest rozwarcie, jakie tętno ma dziecko i jakie metody łagodzenia bólu może stosować kobieta.
W JAKI SPOSÓB UDZIELA SIĘ INFORMACJI?
Informacji najczęściej udziela się ustnie lub pisemnie. Nadal problematyczne w niektórych placówkach pozostaje udzielanie informacji medycznych przez telefon. Pomimo tego, że zgodnie z wytycznymi Rzecznika Praw Pacjent jest to możliwe i dokładnie opisane. [7] W wytycznych wskazano, jakie pytania kontrolne powinny być zadane dzwoniącemu i że w przypadku wideorozmowy powinien on okazać dokument tożsamości.
Ciekawym przypadkiem jest sytuacja, gdy pacjent sam nie zgłasza się po informacje, np. po wyniki badań. Obowiązek udzielenia informacji nie powinien być zrównywany z obarczeniem lekarza ciężarem dotarcia do pacjenta z każdą dotyczącą go wiadomością. Podmiotem najbardziej zainteresowanym stanem swego zdrowia jest pacjent i to zasadniczo on powinien podejmować działania zmierzające do uzyskania dotyczących go informacji. Są natomiast wyjątkowe sytuacje, gdy medyk powinien dążyć do dotarcia z informacją do pacjenta, np. z wynikami badań potwierdzających poważną chorobę, wymagających pilnych działań.[8]
TAJEMNICA LEKARSKA
Jak wskazują powyżej cytowane zapisy, to sam pacjent ma prawo do pełnej informacji o swoim stanie zdrowia i to on decyduje, komu takie informacje mogą być przekazywane. Osoby wykonujące zawód medyczny są zobowiązane do zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych od pacjenta, i to nie tylko tych związanych z jego stanem zdrowia (Art. 13 Ustawy). Głównymi wyjątkami, które zwalniają medyków z zachowania tajemnicy to:
- gdy tak stanowią inne przepisy prawa;
- jeśli zachowanie tajemnicy zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób;
- gdy należy przekazać informacje innym osobom wykonującym zawód medyczny w związku z leczeniem tego pacjenta;
- gdy pacjent sam wyrazi na to zgodę.
Z prawem do informacji medycznej skorelowane jest prawo do wyrażenia świadomej zgody na procedury medyczne – jest to kolejne zagadnienie wymagające szerszego omówienia.
Oprócz praw do informacji o stanie zdrowia, pacjent ma prawo do informacji o swoich prawach oraz o rodzaju i zakresie świadczeń zdrowotnych.
Artykuł powstał w ramach projektu “Mamy Obywatelki, Mamy Obywateli” finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu SPLOT WARTOŚCI.
Fundacja Matecznik
Źródła:
- Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
- Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
- Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2015 r., sygn. akt IV Ko 98/1
- https://fundacjamatecznik.pl/nasze-dzialania/interwencje/maloletni-jako-osoba-bliska-prosba-o-interpretacje/ [dostęp 20.02.2025 r.]
- D. Karkowska (red.), Godna prokreacja. Ciąża, poród i połóg. Prawa kobiet, Wolters Kluwer, Warszawa 2023, s. 81
- Wytyczne w sprawie realizacji przez osoby uprawnione prawa do informacji o stanie zdrowia pacjenta na odległość. Rzecznik Praw Pacjenta oraz Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych. RzPP-DSD.420.74.2020
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2020 r., sygn. IV CSK 49/19
Program finansowany jest przez Unię Europejską. Wyrażone opinie i poglądy są wyłącznie poglądami autora (autorów) i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Komisji Europejskiej. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający finansowanie nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.
