PRAWA UCZNIA

W polskich przepisach obowiązującego prawa próżno szukać konkretnego zapisu dotyczącego praw i obowiązków uczniów związanych z samym faktem, że uczęszczają do szkół. Prawo oświatowe [art 98 ust 1 pkt 17] odsyła w tej kwestii do statutów poszczególnych szkół. Jednak prawa i obowiązki uczniów wynikają nie tylko ze statutów i szkoły nie mogą sobie ich kształtować całkowicie dowolnie, gdyż mają one oparcie w przepisach ogólnie obowiązującego prawa, jednak rozsiane są w różnych miejscach.

PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA

Przede wszystkim uczniom przysługują ogólne prawa i wolności człowieka i obywatela, które gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Konstytucja). Dodatkowym źródłem praw ucznia jest Konwencja o prawach dziecka obowiązująca w Polsce od 7 lipca 1991 roku (dalej: Konwencja).

I tak jest to z pewnością prawo do swobody wypowiedzi, wyrażania swoich poglądów oraz myśli i oraz prawo do braku cenzury prewencyjnej (można je wywieźć z art. 54 Konstytucji, art. 12 i 13 Konwencji). Poza tym, że każdy uczeń ma prawo do własnego zdania oraz wyrażenia go, to również np. dyrektor szkoły czy statut szkoły nie mogą zakazać organizacji takich wydarzeń, jak np. „tęczowe piątki” (zainteresowanym polecam szczegółową analizę tej kwestii w felietonie Aliny Czyżewskiej.

Kolejnym przysługującym uczniom prawem jest wolność sumienia i wyznania (art. 53 Konstytucji oraz art. 14 Konwencji). W szczególności w szkołach istotny jest zapis Konstytucji wskazujący, że religia kościoła może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób (art. 54 ust 4 Konstytucji). Warto również podkreślić, że wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 54 ust 5 Konstytucji). W ramach zajęć edukacyjnych, rozpoczęcia roku szkolnego czy jego zakończenia uczestnictwo w mszy świętej nie może być obowiązkowe, gdyż nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 54 ust 6 Konstytucji). Żaden uczeń nie musi składać deklaracji jakiego jest wyznania, zaś wymuszanie takiej deklaracji stanowiłoby również naruszenie art. 54 ust 7 Konstytucji.

Z powyższego wynika wprost, że – jeśli lekcje religii są w szkole organizowane – to na religię należy się zapisać, tj. wypełnić deklarację, że chce się uczestniczyć w lekcjach religii. Nie może występować odwrotna praktyka polegająca się na wypisywaniu się z zajęć religii. Istotne jest również, że fakt nieuczęszczania na zajęcia z religii nie oznacza obowiązku uczestniczenia w zajęciach z etyki automatycznie. Zajęcia z etyki są również nieobowiązkowe.

Kolejnym prawem człowieka a tym samym ucznia jest prawo do prywatności i godności (wynikające z art. 47 Konstytucji i art. 16 Konwencji). Tym samym obowiązuje tajemnica korespondencji w szkole. Niedopuszczalnym jest instalowanie kamer czy innych urządzeń monitorujących w toaletach, przebieralniach ani w salach lekcyjnych.

Szkoła nie ma również prawa ingerować w wygląd uczniów, czyli umieszczać w statucie np. zakaz stosowania makijażu, noszenia kolczyków czy innych ozdób, nakryć głowy, tatuaży, czy określać jakiś rodzaj fryzury jako nakazany czy zabroniony. Uzasadnione są jedynie zakazy noszenia ubrań prowokacyjnych, zawierających elementy obraźliwe, nawołujące do przemocy, nietolerancji, stwarzające niebezpieczeństwo dla zdrowia, które można uznać za racjonalne i z oczywistych względów uzasadnione. Musi tu obowiązywać zasada proporcjonalności.  Statut szkoły może określać zasady ubierania się (zgodnie art. 100 prawa oświatowego) lub wprowadzić obowiązek jednolitego stroju, jednak nie może on wpływać na inne cechy wyglądu uczniów, musi być określony precyzyjnie i jasno. Zainteresowanych odsyłam do obszernej opinii prawnej na ten temat.

Każdy uczeń również ma prawo do czasu wolnego (czyli właściwej organizacji życia szkolnego) uczestnictwa w zabawach i życiu kulturalnym (wynika z art. 31 Konwencji i 73 Konstytucji). To bardzo ważne z punktu widzenia zadawania nadmiernej ilości prac domowych i zadawania przez nauczycieli uczniom zadań na weekendy i ferie.

Uczniowie mają prawo do ochrony przed bezprawnymi zamachami na ich honor i reputację (art. 16 Konwencji i art. 47 Konstytucji) i każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia nieprawdziwych informacji dotyczących jego osoby (art. 51 ust 4 Konstytucji).

Kolejnym prawem jest prawo do złożenia skargi i do dochodzenia swoich praw (art. 2 i 4 Konwencji oraz 63 Konstytucji). Szkoła może w statucie powołać wewnętrznego Rzecznika Praw Ucznia, do którego uczeń może się udać z prośba o pomoc. Również każdy uczeń może złożyć wniosek lub skargę do Rzecznika Praw Dziecka.

Prawo do informacji, określone w art. 13 i 17 Konwencji oraz art. 61 Konstytucji dotyczy również uczniów – każdy z nich może zapytać o wydatki szkoły i protokoły rady pedagogicznej i inne informacje dotyczące funkcjonowania szkoły a także podejmowanych przez władze szkoły decyzji.

Każdy uczeń ma wreszcie prawo do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem oraz wszelkimi formami przemocy fizycznej lub psychicznej (artykuły 2, 19, 28, 34, 35, 37, 39 Konwencji oraz 40 Konstytucji). Szkoła ma obowiązek zadbania o bezpieczeństwo zarówno fizyczne jak i psychiczne ucznia w szkole.

PRAWO EDUKACYJNE – PRAWO DO NAUKI

Obowiązek szkolny rozpoczyna się wraz z rozpoczęciem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dane dziecko osiąga 7. rok życia (art. 35 ust. 2 Prawa oświatowego), zaś kończy się zakończeniem nauki w szkole podstawowej, tj. jej ukończeniem. Obowiązek szkolny można spełniać zarówno w szkole publicznej, jak i niepublicznej (art. 35 ust. 8 artykułu Prawa oświatowego). Natomiast odrębnym obowiązkiem jest obowiązek nauki, który dotyczy każdego dziecka do ukończenia 18. roku życia i wynika z art. 70 ust. 1 Konstytucji. Każde dziecko musi wypełnić obowiązek nauki jednak nie ma obowiązku uczęszczania do szkoły. Obowiązek ten jest jednocześnie prawem każdego dziecka.

W związku z tym prawem nakazanie uczniowi, by opuścił salę, w której odbywają się zajęcia, byłoby złamaniem konstytucyjnego prawa ucznia do nauki. Jeżeli otrzymałby on zakaz przebywania w danej klasie, nie mógłby wypełniać obowiązku szkolnego lub nauki, dlatego też wydalenie ucznia z klasy czy zakazanie mu uczestnictwa w lekcjach jest niezgodne z prawem.

Z prawa oświatowego wynikają również:

• prawo do informacji i sprawiedliwej oceny;
• prawo do wzięcia udziału w konkursie;
• prawo do rozwijania zainteresowań;
• prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami;
• prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;
• prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;
• prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;
• prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi w porozumieniu z dyrektorem;
• prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu;
• prawo do angażowania się w życie szkoły.

PRAWO EDUKACYJNE – PRAWA SPOŁECZNE

Prawo do uzyskania pomocy materialnej

Poświęcony jest temu tematowi cały rozdział 8 a ustawy o systemie oświaty. Pomoc dla uczniów ma charakter socjalny lub motywacyjny. Świadczeniami pomocy materialnej o charakterze socjalnym są stypendium szkolne i zasiłek szkolny. Regulamin udzielania takiej pomocy określa właściwa rada gminy.

Stypendium dla uzdolnionych uczniów nie wolno uzależniać od oceny z zachowania.

Nauczyciel nie ma prawa wstawiać jedynek (ani niczego, co się może sumować w jedynkę, tj. “nieprzygotowania”, minusów) za brak podręcznika. Prawny obowiązek zapewnienia uczniom podręcznika, spoczywa na szkolnej bibliotece (art. 104 prawo oświatowe).

Prawo do bezpieczeństwa, wiedzy o bezpieczeństwie i uzyskania pomocy

Budynek szkolny powinien zapewniać uczniom bezpieczne warunki pod każdym względem – zarówno budowlanym, jak i przeciwpożarowym czy higieniczno-sanitarnym. Mieści się w tym także obowiązek zapewnienia papieru toaletowego i mydła. Nie wolno również zamykać budynku szkoły w czasie przerw, gdyż to naruszeniem wszelkich norm przeciwpożarowych.

Przykładem prawa, które nie obowiązuje wszystkich uczniów, będzie prawo do skonsumowania ciepłego posiłku, gdyż obowiązek zapewnienia możliwości korzystania z pomieszczenia umożliwiającego bezpieczne i higieniczne spożycie posiłków podczas pobytu w szkole dotyczy tylko szkół podstawowych oraz artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej (art. 103 ust. 1 pkt 7 Prawa oświatowego).

PRAWO EDUKACYJNE – PRAWO FINANSOWE

Prawo do bezpłatnej edukacji w stopniu podstawowym gwarantowane jest przez przepisy prawa międzynarodowego (w tym Konwencję o prawach dziecka) oraz Konstytucję. W art. 70 ust. 2 Konstytucji zasadę bezpłatnej nauki w każdej szkole publicznej, co oznacza, że nauka w szkole publicznej musi być bezpłatna i żaden uczeń nie może być zmuszany, by za cokolwiek płacił. Pozbawione jakichkolwiek podstaw prawnych są jakiekolwiek obligatoryjne zbiórki pieniędzy.

Nie należy ponadto zapominać o tym, że szkoła ma obowiązek zapewnić możliwość korzystania z pomieszczeń do nauki z niezbędnym wyposażeniem oraz biblioteki (art. 103 Prawa oświatowego).

W związku z tym wszystkie składki na rady rodziców mogą być jedynie dobrowolne zaś kwota musi być dowolna. Niewpłacenie jej nie może się wiązać z żadnymi sankcjami, gorszym traktowaniem, pozbawieniem dostępu do czegokolwiek. Ubezpieczenia w szkole są nieobowiązkowe. Każde zmuszenie do wykupienia ubezpieczenia jest naruszeniem prawa. Ponad to zbiórki na ksero są całkowicie nielegalne. To szkoła ma obowiązek zapewnić materiały, jeżeli nauczyciel chce z nich korzystać.

Jeśli prawa ucznia są naruszane może on się skontaktować z odpowiednim numerem zaufania dla dzieci i młodzieży albo z Rzecznikiem Praw Dziecka.

Agata Dawidowska

radczyni prawna

www.kancelaria-dawidowska.pl

źródła prawne:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku
• Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku, ratyfikowana przez Polskę 30 kwietnia 1991 roku
• Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1327
• Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 roku, tj. Dz.U. z 2020 r. poz.910